Herramientas de usuario

Herramientas del sitio


concepcion_gimeno

Anexos / Concepción Ximeno

Feminista, escritora... empresaria...


Fonte: Biblioteca virtual Miguel de Cervantes

O nacemento da Historia das Mulleres en España (1884), ou cando Concepción Gimeno de Flaquer escribe «Nais de homes soados»

Josemi Lorenzo Arribas

1. Razóns para estudar a Concepción Ximeno

«Aínda que raras veces aparece o nome de Gimeno na enumeración das feministas decimonónicas, parécenos que debería ser incluída, se non pola orixinalidade das súas ideas, pola curiosa mestura na súa linguaxe dun rexistro sentimental-doméstico combinado cun forte ton polemicista que explaya a razón e a lóxica como procedemento argumentativo […] combínase a forza da lóxica e a razón cunha ira feminista o cal, propoñemos aquí, converte a esta ensaísta nunha voz transgresora. Á ecuanimidade arenaliana e a ira de Gimeno poderiamos engadir nesta lista de tons, a ironía mordaz de Pardo Bazán, quen dedicou longos anos da súa vida para polemizar cos moitos homes que insistiron en proclamar a inferioridade da muller». (BLANCO, 1998: 461-462)

Nestas páxinas non se vai a tratar dunha escritora desde o punto de vista da historia da Literatura, ou polo menos non imos tratar a figura de Concepción Gimeno de Flaquer (1850-1919) como unha escritora máis das da época isabelina e entresiglos, senón que me vou a referir a esta autora aragonesa como un precedente da Historia das Mulleres en España. Tratarase, por tanto, de Gimeno como historiadora, e como unha muller cunha sensibilidade que ben podería chamarse hoxe feminista, situándoa no seu contexto cronolóxico e social. Para iso, ademais de rexeitar o prexuízo tradicional, patriarcal, que arremete periodicamente contra estas autoras, hai que sobrepoñerse a outro, máis sutil, porque parte de voces feministas e de esquerdas, que ás veces negan o compromiso feminista de certas mulleres polo feito de ser nobres ou burguesas, defensoras da súa clase e status social.

Na conferencia que pronunciou no Ateneo de Madrid comezaba afirmando abruptamente, sen preparación:

Un dos problemas sociais que máis preocupan hoxe aos pensadores é o problema feminista […] Non atopou aínda eco en España; non se tomou en serio, porque o noso carácter préstase máis á ironía que á investigación. (GIMENO DE FLAQUER, 1903: 5)

E unha investigación é precisamente a que emprendera polo menos dúas décadas antes destas palabras, e que frutificou coa publicación do libro que glosará este artigo. Con iso, non quero entrar nun debate que xulgo estéril: se a autora foi ou non feminista (quen o era na década dos setenta-oitenta do XIX?), pois non se trata de outorgar etiquetas, senón de profundar no abanico de problemas que trata, o modo en que aborda a recuperación do labor das mulleres na Historia, e os puntos teóricos de partida dos que arrinca. Neste sentido, un bo barómetro para abordar a orixinalidade da súa proposta é se á hora de articular o discurso histórico participou en maior ou en menor medida (ou se combateron) os prexuízos patriarcais vixentes na época.

Adiantando a conclusión, afirmo que Concepción Gimeno de Flaquer foi unha autora pioneira da Historia das Mulleres e, no contexto da súa época, feminista. Se hoxe, gran parte do que se escribe e cabe dentro desta categoría dista moito de ser feminista, acrecéntase o interese pola obra da autora aragonesa se sabemos que foi das primeiras persoas en España que explicitamente falou de «feminismo», e que foi unha muller que dedicou especial esforzo en fundar revistas para abordar a cuestión das mulleres. Nesta colección de libros que recollen achegas a un Seminario sobre a Querela das Mulleres débese estudar a Gimeno non só porque estableceu relacións con outras mulleres e defendeunas en canto creadoras (Carolina Coroado, Faustina Sáenz de Melgar, Josefa Pujol, Emilia Pardo Bazán, Carmen de Burgos, Concepción Arenal…), non só porque avogou en España e en México, os países en que viviu, pola defensa e dignificación das mulleres, senón tamén porque é a primeira muller coñecida que articula na Historia das Mulleres o seu defensa feminina, dúas décadas antes de que acabe o século XIX.

É sorprendente a ausencia de Gimeno na historiografía da Historia das Mulleres en España. Non lla cita como historiadora a pesar do avance producido nas últimas décadas no rastrexo dos precedentes. Ou é que empeza ex novo a principios dos anos setenta do século XX, como se nos dixo? Froito deste esquecemento, non hai ningunha obra reeditada de Concepción Gimeno, ao contrario do que ocorre con outras autoras contemporáneas a ela, tampouco hai apenas ningún artigo monográfico sobre ela, como máximo algúns que falan da súa condición de novelista (AYALA, 2008; MUÑOZ OLIVEIRAIS, 2000), do sinal que deixou en México (RAMOS ESCANDÓN, 2001 e 2002), ou do seu relevante papel como xornalista (DÍAZ, 2000; CHOZAS RUIZ- BELLOSO, 2005). Como en tantas outras ocasións, o que si hai é algunha referencia na bibliografía anglosaxoa analizando o seu papel como feminista ( BIEDER, 1990; HIBBS- LISSORGUES, 2006). Actualmente, mantén o seu nome un premio do SIEM (Seminario de Investigación de Estudos da Muller) da Universidade de Zaragoza, así como unha rúa no seu pobo natal, Alcañiz (Teruel).

2. Algúns datos biográficos que interesan

Cando aínda hoxe o termo ‘feminismo’ e ‘feminista’ seguen levantando bochas, enténdese como estereotipado, e moitas mulleres (non digamos homes) foxen del coma se fose un insulto, Concepción xa o utilizaba sen ambaxes ao estrearse o século XX, sendo unha das primeiras, non só en empregalo, senón en dar unha visión do que era feminismo, empregándoo no problema feminista, título da citada conferencia ofrecida no Ateneo de Madrid en 1903. Entón xa pasaba de cincuenta anos, co que a elección do título e contido da conferencia non era unha simple boutade nin un exceso de mocidade. Non foi un perfil revolucionario o desta autora, senón máis ben tendente á moderación. Iso si, con firmes principios, aos que nunca renunciou. Antes que buscar unha fácil provocación, pretendeu poñer un problema sobre a mesa, nomealo, adiantando unha antiga reivindicación feminista categorizada moito tempo despois, cando Betty Friedan na mística da feminidade (1963) referiuse a «a cuestión que non ten nome» para referirse ao malestar das mulleres recluídas no fogar.

Unha lectura superficial da biobibliografía gimeniana xa descobre moitas singularidades, que quizá non respondan todas á mera casualidade. Iso porque non todas as mulleres acomodadas mostraron aspiracións literarias, xornalísticas e editoriais, senón que só unha minoría delas escribiu. Máis difícil foi que fixesen da defensa das mulleres a súa causa. Finalmente, entre as poucas que encaixan neste perfil, é do todo novo articular a defensa feminina a partir dun discurso histórico, entendido sempre desde un punto de vista ensayístico, non técnico.

As principais fontes secundarias para estudar a María de la Concepción Pilar Loreto Laura Rufina Gimeno Gil (Gimeno de Flaquer, cando casou) son escasas, como se dixo (o panorama máis completo ofrécese en BIANCHI, 2007), practicamente reducidas a un libro dun historiador local ( BUÑUEL, 1959), o clásico de SIMÓN PALMER (1991), e unha entrada nunha enciclopedia especializada ( BIEDER, 1993), máis a investigación recente que a propia Mariña Bianchi está a dedicarlle os últimos anos. María Concepción Gimeno Gil naceu o 11 de decembro de 1850 en Alcañiz (Teruel). Precoz na escritura, con 19 anos publica o seu primeiro artigo no Trobador do Ebro (1869), que demostra xa unha clara conciencia dos temas que a acompañarán o resto da súa vida: «Aos impugnadores do belo sexo», na mellor tradición das mulleres que se valoran a si mesmas (Emilia Pardo Bazán, nacida poucos meses despois que Concepción Gimeno, non escribirá a serie de artigos que levan por título xenérico A cuestión palpitante ata 1882-1883). Criouse no ambiente dunha poboación que comezaba a ser próspera co empuxe dunha pequena burguesía industrial, pero aínda así, lonxe de grandes cidades (cando se inaugura o ferrocarril Gimeno xa facía tempo que deixara o seu pobo natal) e nun ambiente maioritariamente conservador, o que fai máis meritoria a súa traxectoria e sensibilidade xuvenil. Quede para ulteriores investigacións coñecer cal foi o caldo de cultivo que lle permitiu contactar con estas preocupacións de vangarda, mal vistas e, aparentemente, substanciadas por mulleres de boa condición social en cenáculos burgueses urbanos. No ambiente alcañizano pasou o primeiros vinte anos de vida.

En 1871, xa trasladada a Madrid, coñece a Carolina Coroado e a Juan Valera, quen colaborará nas revistas que dirixirá a aragonesa. Un ano despois, en Barcelona, publica precisamente a primeira delas, A Ilustración da Muller, cuxo título foi un programa das intencións que tivo Gimeno como escritora e editora. A súa dedicación á literatura era imparable, e a pesar da súa mocidade encargáronselle dous capítulos das españolas, americanas, lusitanas pintadas por si mesmas, publicación coordinada por Faustina Sáenz de Melgar que viu a luz en 1873. A moza de Alcañiz aínda non cumprira os 23 anos.

Concepción Gimeno casou co xornalista Francisco de Paula Flaquer e Fraise aos 29 anos, que xa era idade nese tempo. Cando contraeu matrimonio, por tanto, tiña xa unha carreira detrás e unha biografía. Esa é a súa identidade, e non tivo que adquirila cunha boa voda. Fora unha nena precoz, aspecto que subliña no Prólogo-Biografía Juan Tomás Salvany, asiduo colaborador nas empresas da turolense, destacando en habitual ensalada a súa cara aniñada e o pronto que comezou a traballar en xornais para, comentando a súa bibliografía, rematar así: “«Nin na súa vida íntima, nin na súa vida social adiviñaredes á literata»” ( SALVANY, 1895: 14). Únese así á tradición de prologuistas masculinos que autorizan á muller que escribe, pero que resaltan a feminidade «tradicional» de tales mulleres a modo de topos e apenas falan dos libros en si, sempre con medo a presentar un perfil de muller forte e, aos seus ollos, desnaturalizada (SIMÓN PALMER, 1992). Lonxe de posturas misóginas, moitos destes autores, fillos do seu tempo e do seu contexto cultural, trataban de autorizar ás mulleres buscando categorías e xustificacións teóricas que estaban aínda sen dicirse e sen sistematizar. A propia Gimeno, nun texto que podería considerarse claramente un precedente do que hoxe, con horrendo anglicismo, chámase «empoderamento» afirmaba:

Xa non é exacto o cualificativo de forte, aplicado ao sexo masculino, nin o de débil ao feminino, porque a medida que os homes se han feito débiles, as mulleres fixéronse fortes. Os homes de hoxe son homes-femias… (1887: 161)

Casada, trasládase a México en 1883, país onde creou e dirixiu nada máis chegar (ata o seu regreso a España en 1890) outra publicación, O Álbum da Muller, empresa para a que contou con moitas colaboradoras. Aparecen nas devanditas páxinas textos sobre sor Juana Inés da Cruz, Juana de Arco e outras mulleres, destácase o profeminismo de Feijoo, e colaboran escritoras como Catalina Coroado, Josefa Pujol, ou o mesmo Víctor Hugo, que enviou colaboracións especiais en atención a Concepción Gimeno (AYALA, 2008: 62-63). Tivo éxito, porque en 1884 agranda a revista o seu formato (no canto de desaparecer, como moitas outras), e chega a escribir Delfina Ortega, a primeira esposa de Porfirio Díaz, o presidente da República mexicana, muller con quen debía manter contacto.

3. Concepción Ximeno, pioneira da Historia das Mulleres en España

Tratarei de mostrar como a alcañizana é unha pioneira da escritura da Historia das Mulleres en España, por vocación e por enfoque mesmo. É frecuente hoxe desculpar ideas que se escribiron fai dúas ou tres décadas sen enfoque feminista algún, nin sequera con ningunha sensibilidade cara ao tema, aludindo a que «era outra época». A principios dos anos 80 do século XIX tamén era outra época (faltaban quince anos, por exemplo, para que comezase a publicar Menéndez Pidal), e foi entón cando unha muller de pouco máis de trinta anos, nacida en Alcañiz, escribe un libro titulado Nais de homes soados. A finais do século XIX en España, a pesar dos esforzos de renovadores como os de Altamira, o suxeito historiográfico era moi estable e definido: o gran personaxe (home, ou virilizado). Desde aí, é interesante a cuña que engade Gimeno desde o propio título, ao situar á nai como protagonista, aínda que sexa en canto prefiguración do propio suxeito historiográfico, facendo un bucle que reverte en beneficio feminino, que accede así a esta categoría, dunha maneira vicaria, si, pero accede. En realidade, é un precedente do relato sobre «a irmá de Shakespeare» que narra Virginia Woolf máis sistematizadamente e con maior carga crítica. No canto da irmá, as nais: grazas a elas, á súa influencia e a súa dedicación (aos fillos) permitiron que estes descollaran.

Unha rápida ollada aos libros e opúsculos de Historia que escribiu Gimeno (moitas froito de conferencias ateneístas e noutros selectos círculos intelectuais), con explícitas referencias en moitos desde o título ás mulleres, parecen sobrados argumentos para xustificar o interese que mantivo cara a esta área: Civilización dos Antigos Pobos Mexicanos (Disertación histórica lida pola súa autora no Ateneo de Madrid, 17 de xuño de 1890); Mujeres da Revolución Francesa (Disertación lida no Ateneo de Madrid na noite do 25 de marzo de 1891); Vantaxes de instruír á muller e as súas aptitudes para instruírse (Disertación lida no Ateneo de Madrid o 6 de maio de 1895); Mujeres. Vidas paralelas (1893); Mujeres de raza latina (1904); Mujeres de rexia estirpe (1907). Se a eles engadímoslles os numerosísimos libros que se titulan A muller…, As mulleres… posiblemente estamos #ante das grandes autorías obsesionadas pola instrución feminina. Ela nunca se presenta, obviamente, como historiadora (o que sería un oficio e unha práctica intrusista), senón como escritora, imperando un marcado interese e ton xornalístico, divulgador, e con intención de saber comunicar, de chegar á xente e facer comprensible a mensaxe. Como escritora, na súa época, triunfou e foi unha firma influente e recoñecida, como demostra a entusiasta recepción dos seus libros. A Muller xulgada por unha muller esgotouse en pouco tempo, requirindo nove edicións ( SALVANY, 1895: 10-11), e así ocorreu con moitos outros dos seus títulos. Neste sentido, a tribuna xornalística valeulle tamén para publicitalos e dalos a coñecer.

Adviertese un continuo interese en todos os seus ensaios en autorizar ás mulleres contemporáneas a través do recurso á xenealoxía de mulleres do pasado, estratexia á que volverá ex novo a historia das mulleres en España desde a súa recuperación na década dos setenta do pasado século. Ximeno sostén unha perspectiva histórica cando fala da situación das mulleres, e a ese interese na historia como fonte legitimadora engádelle un despregamento de autoridades femininas. Véase:

A escritora existirá sempre como existiu en todas as épocas. O mesmo entre os gentiles que entre os cristiáns, nas altas clases sociais que nas clases plebeyas, brillaron mulleres de númen poético.

É unha aberración supoñer que a muller pervierte os seus sans costumes e puras ideas, cando eleva o seu entendemento polo estudo.

Á fronte das máis notables escritoras podemos colocar a Santa Teresa de Jesús, Santa Catalina de Sena, a Tecla, discípula de San Pablo, a Valeria Proba, a Hildegarda, e a outras moitas mulleres que se distinguiron polas súas virtudes e sabedoría, (XIMENO DE FLAQUER, 1877: 227)

ideas que logo as repetirá en 1903 no seu discurso do Ateneo. Permítaseme unha pequena digresión para sinalar a importancia da cita a Hildegarda de Bingen como autoridade en 1877. Onde lería sobre ela a nova Concepción para colocala ao nivel das outras mulleres nomeadas? Un tema interesante, que haberá que investigar…

Moi poucos precedentes había en España de mulleres con tanto interese polo argumento histórico como fonte de lexitimación ou, simplemente, polo propio argumento histórico en si, e haberiamos de acudir a vagos referentes, que seguramente non coñeceu a aragonesa, autoras antigas como Bernarda Ferreira de Lacerda (1595-1644), autora de Hespaña Libertada, cuxa primeira parte saíu impresa en 1618, texto que é probable que o escribise un tanto presionada e non por un interese sincero (Varanda, 2003), para achegarnos a un texto feminino vindicador exposto desde formulacións históricas.

Na súa etapa de directora e colaboradora do Álbum Hispano-Americano (tecnicamente só o dirixe de 1890 a 1892, sen que apareza nome da dirección ata 1900, en que será o seu marido: BIANCHI, 2007: 94), “«ilustración [que] regala ás señoras subscriptoras un xornal de modas titulado A Elegancia»”, Ximeno alentou a escritura de mulleres e a reflexión sobre a cuestión dos roles xogados na sociedade por un e outro sexo. Por encima de todo, mesmo do grao de maior ou menor reivindicación, apréciase a creación dunha corrente de opinión hispanoamericana (Colombia, Venezuela, Perú, México, España), da que Ximeno foi creadora e transmisora, a favor da capacidade intelectual das mulleres, vertida nas seguintes colaboracións (HERNÁNDEZ PRIETO, 1993: entradas 4, 15, 35, 62, 63, 127, 235, 305):

  • 1891.- Lindley de Phipps, Xosefina: «A muller na gran exposición colombiana de Chicago, 1893».
  • 1892.- Puga, Amalia (Perú): «A literatura na muller».
  • 1893.- Acosta de Samper, Soledad (Colombia): «Aptitude da muller para exercer todas as profesións. Memoria presentada no Congreso Pedagóxico Hispano-Lusitano-Americano reunido en Madrid en 1892».
  • 1893.- Bolet Peraza. Nicanor (Venezuela): «A muller venezolana».
  • 1895.- Vigil, José M[ aría] (México): «A muller mexicana».
  • 1896.- Alvarado, Juan C[ risóstomo] (Venezuela): «A muller educada».
  • 1896 e 1897.- Cortés, Enrique (Colombia): «O feminismo», e «Un punto de vista na vida da muller».

A situación diagnostícaa a propia escritora con valentía e autoridade:

O home español permítelle á muller ser frívola, va, aparvada, lixeira, superficial, beata e coqueta, pero non lle permite ser escritora.

Unha muller pode gastar grandes cantidades nos fútiles caprichos que inventa a inconstante deidade apellidada Moda, pero non debe gastar vinte reais nun libro. Esta é a lóxica da xeneralidade dos homes. (GIMENO DE FLAQUER, 1877: 211)

Finalmente, o interese pola Historia apréciase nos contidos do Álbum Ibero-Americano cando Gimeno dirixiuno, lugar onde Josefa Pujol de Colado escribe «Alexandría (nos primeiros tempos do cristianismo)», de fondo erudito, ou onde Carolina Coroado publica un artigo de historia e viaxes en 1891 no que, ao modo das excusationes benevolentiae das escritoras medievais, busca a lexitimidade da súa saber no río Tajo, mediante un curioso procedemento tradicionalmente buscado na figura da divindade:

Por que había eu de disputar aos sabios o dereito de ler eles sós o que din os libros cando che teño a ti que me contastes [sic] a historia da infanta Galiana e as fazañas do Cid Campeador antes de saber ler nin pensar que xamais houbese de escribir? (cit. en CHOZAS RUIZ- BELLOSO, 2005)

Pero onde Ximeno de Flaquer verte dunha maneira clara o seu interese na Historia das Mulleres é no seu ensaio Nais de homes soados, de cuxos contidos básicos paso a dar conta.

4. Edicións de Nais de homes soados en México e España

Cando preparei o relatorio que motivou estas páxinas no contexto da X.ª edición do Seminario Permanente «Fontes literarias para a Historia das Mujeres» (2008), accedín ao único exemplar do libro conservado na Biblioteca Nacional de Madrid, publicado en 1895. Coñecía outras obras de Gimeno, atraíame a súa figura e pareceume que este libro, de curioso título, podería deparar sorpresas para pensar na escritura da historia das mulleres en España, e a pesar das datas ofrecidas ata ese momento pola escasa bibliografía que se ocupou de Gimeno, con escasas excepcións, foi fácil deducir que a obra debía estar redactada algúns anos antes, porque en Culpa ou expiación?, novela publicada na súa cuarta edición en 1890, xa lla cita no Prólogo como autora de Mujeres de Homes Soados. Así a redacción debía predatar esta data a pesar de non presentarse como unha nova edición, circunstancia que se adoitaba marcar na época, como hoxe, para subliñar o éxito dunha publicación. A dixitalización dun exemplar de Mujeres de Homes Soados pola Universidade Autónoma de Novo León, datado en 1885 en México, descobre que se publicou por primeira vez nese país, posto que o exemplar posto a disposición e consulta pública é unha terceira edición impresa pola Imprenta do Goberno, con data do Prólogo de Salvany (o mesmo que na edición española) en Madrid, 1883, último ano de Gimeno en España. Dita edición inclúe ademais outro «Prólogo ás nais mexicanas» (GIMENO DE FLAQUER, 1885: 13-18) da autora, asinado en México, o 25 de agosto de 1884.

Doutra banda, na Biblioteca Nacional de México constan as tres edicións que nese país (en apenas ano e medio!) fixéronse da obra, o que mostra o seu éxito. Unha de 1884 e dúas de 1885. Todas con 208 páxinas e un leve cambio de formato, segundo as fichas catalográficas, na última (de 23 cms redúcese a 20). De ningunha das edicións mexicanas, ata onde se, consérvanse exemplares en bibliotecas españolas. Pódese pensar que a redacción do ensaio estaba moi avanzada (ou finalizada) cando a autora chegou a México (1883, ano en que Salvany asina a súa introdución, como se dixo) e, unha vez alí, incluíu a alocución ás mulleres mexicanas como agradecemento ao pobo de acollida e para facer máis accesible e atractiva a obra no país en que se ía a distribuír. Esta hipótese explicaría que non figure ningunha mexicana protagonizando un capítulo.

Finalmente, é fácil deducir que á volta a España de Gimeno comezaría os trámites para a publicación española, ocasión que se materializa en 1895 (Madrid, Tipografía de Alfredo Alonso), para a que a autora mantén o mesmo texto, excluída a alocución ás nais mexicanas. Non deberon facerse máis edicións.

5. Contido e superficial análise de Nais de homes soados

En este libro cítase a 128 mulleres (vide. Apéndice) seguindo os necesarios pasos conducentes á autorización feminina tanto na historia contributiva como na vindicación, etapas necesarias no nacemento do feminismo académico e, concretamente, da Historia das Mulleres. É máis, gran parte da bibliografía sobre historia das mulleres non a superou aínda, aínda movéndose en ambientes universitarios e en arquitecturas institucionais «feministas» en sentido latexo. Ha de sorprender por tanto esta actitude nun libro redactado a comezos dos anos oitenta do século XIX. Na histórica Querela das Mulleres, un dos textos máis interesantes do período inicial, na Idade Media, son as derivacións do De claris mulieris boccacciano. Soamente a enumeración dunha nómina de mulleres ilustres provocou unha surgencia e visibilización dun debate público. Que me conste, non había precedentes dun libro integramente dedicado a mulleres con perspectiva, polo menos na literatura hispana (si de homes e mulleres soados, vide. LANDA, 1887-1882).

Componse o libro dunha biografía da autora, un prólogo, máis 14 capítulos falando de nais de homes soados, das que tres son españolas. Tales «fillos» son Chateaubriand, Constantino, Rafael, Fernando III, Coriolano, o «Rey de Portugal», Washington, Napoleón, Schiller, Goethe, San Luís, Pietro Cossa, Fernando o Emprazado, Gracos, Nerón, Lord Byron e Lamartine.

Ximeno parte de que as mulleres son as depositarias principais dos bos sentimentos e da relixiosidade. O cristianismo é unha relixión baseada no amor, polo que ninguén a podería comprender mellor que as mulleres, máis proclives ao cultivo deste sentimento (GIMENO DE FLAQUER, 1895: 391), seguíndose continuas referencias a autores que enxalzaron á súa nai, buscando a lexitimación de auctoritates. En realidade, tampouco se fala moito de tales mulleres, as nais dos homes soados, pero tampouco deles. O libro é unha escusa formal para tratar temas xerais que eran do gusto da autora, algúns obsesivos e moi de época, como a cruzada continua contra a ostentación e o luxo superfluo, que rezuma en todo o libro como un leitmotiv, así como a reflexión ao redor da maternidade e os seus valores, destacando de modo case determinista a influencia destas sobre aqueles, para ben ou para mal “(«De nais envilecidas [en alusión á nai de Nerón] nacen xeralmente homes abxectos: así acontece con Agripina»” (177); ou “«a influencia maternal pode ser benéfica ou nociva, fatal ou proveitosa»” (187)). Para iso, non dubida en acudir a argumentos médicos para demostrar que a constitución física da nai inflúe máis que a do pai sobre a descendencia (22), vinculando este feito á crítica a un tema moi tratado nesta época: as institutrices. Considerada un signo de distinción e de marcar clase social a capacidade de dispoñer de mulleres que aleitasen á prole dos estratos privilexiados da sociedade ( amamantadoras polo xeral provenientes dos sans ambientes «rústicos», e especialmente valoradas as da Montaña santanderina), Gimeno oponse polo que se acaba de expresar. Se unha nai pode criar, á marxe da súa desafogo económico debese facelo, xa que se non se desacredita a proxenitora #ante a filla, ao que suma o prexuízo (de clase, con orixe novamente medieval) de non fiarse de «mans mercenarias» para delegar algo tan importante como a crianza (23-24). Chegados a este punto, débese facer constar que Consolo Gimeno non foi nai, sen que ata o de agora puidese pescudar se foi unha decisión libre e persoal ou influíron outro tipo de motivos.

O obxectivo que perseguía o libro era harmonizar os papeis de muller nai e muller ilustrada (BIEDER, 1992: 1208), mostrar a súa compatibilidade e, así, xustificar ás mulleres da súa xeración (e a si mesma) portadoras de tales inquietudes vitais e desexosas de realizalas, fronte ao ambiente hostil en tanto no ámbito público como no privado. No fondo, reivindicando o papel de nai búscase equilibrar os roles dentro do matrimonio, claramente desfavorables ás mulleres, e máis ás que alimentaban inquietudes intelectuais. Nesta clave creo que debe lerse Nais de homes soados, e por aquí considero que debe establecerse o punto de fuga desta sutil invitación da autora: “«Procure a muller recibir unha educación igual á do home […] e nesa harmonía de educación estriba o acordo dos cónxuxes»” (XIMENO DE FLAQUER, 1895: 167-168). Para defender esta postura utilizou a alcañizana un título rechamante e militante, como fixo en moitas das súas publicacións en que as fai a elas protagonistas. En definitiva, do que se trataba era de chamar a atención sobre a súa obra.

Neste sentido, Gimeno prescinde de presentar unha galería de mulleres soadas, coñecidas (16) quizá por non apoiar a excepcionalidade das súas figuras, e, en canto nais anónimas, autoriza a todas as mulleres que o son, aínda que non llas recoñeceu. Isto sepáraa dos anellos repertorios illustrium mulierum. É o que chama, con brillante conceptualización, a “«celebridade reflectida»” (16). Pero, no fondo, tampouco é verdade, pois non se limita a citar ás catorce nais respectivas dos personaxes principais, como vemos coa nómina das que recolle, senón que trata das mulleres en xeral e reivindica o papel que deben xogar as súas contemporáneas, ata afirmar: “«O Estado son eu, pode dicir a muller da idade moderna»” (18). Para apoiar esta reivindicación e facerse herdeira dun debate xa exposto, aínda que eludido, nútrese de citas filofemeninas de autores consagrados como Calderón (59), Lope (114), ou o pintor Rafael, pintor das mulleres, na súa opinión (58-59). Neste punto, pregúntome que se quen recolle e lexitima a tradición misógina, apoiándose en cadeas de citas retrospectivas ad infinitum, debe ser cualificado de misógino, ou de contribuír ao sostemento do sistema patriarcal como debemos cualificar a quen as aúna no sentido contrario? Non foi o mesmo argumento o que denunciou Cristina de Pizán nas primeiras páxinas de A cidade das damas?

Moitas e variadas son as mulleres ás que se dedica un capítulo, extraídas da historia europea e norteamericana. Entre elas, María Ball, nai de Washington, que recompilou máximas relixiosas e morais nun caderno para o seu fillo (como fixese Duoda no afastado século IX!) (101), María Leticia, nai de Napoleón, ou as “«nais de Schiller [Elisabeth Dorothea Schiller, nada Kodweiß] e Goethe [ Catharina Elisabeth Goethe]»”, a nai de Pietro Cossa, dramaturgo, capaz de poñerse a traballar para que o seu fillo poida entrar ao teatro para velo (145), xa que ela era proletaria (sic, 148), interesante apuntamento de clase que recoñece o mérito en congéneres de estrato inferior. É significativo que Ximeno nin sequera moléstese en pescudar o nome propio dalgunhas destas nais, como as dos citados escritores alemáns. Fronte ao que pudiera parecer, entiendo esta actitud como una reivindicación de las madres en su conjunto, el reconocimiento de su papel.

Pero interésame glosar o tratamento que fai dalgunhas destas figuras, e as reflexións que verte Gimeno de Flaquer respecto diso.

5.1. A nai de Chateaubriand e a Ilustración

Xa se dixo como < wrap hi>cada capítulo era unha escusa para tratar de temas xerais, máis que profundar no coñecemento estritamente biográfico da nai que se presenta como protagonista</wrap> do mesmo. Neste caso, o argumento que se expón ao tratar da proxenitora de Chateaubriand quizá sexa o primeiro exemplo de crítica total á Ilustración e á Revolución Francesa asinado por unha muller española (posteriormente, aínda en México, volvería tratar monográficamente o tema: GIMENO DE FLAQUER, 1889). Ademais de expresar unha admiración galófila cando afirma que “«[ l]a muller francesa non se resigna a vivir eclipsada»” (32) afirma que a Ramaxe foi unha revolución feita por mulleres, xa que con Luís XIII, que era misántropo, figuraban pouco (32), ao contrario do que ocorreu no precedente réxime monárquico, pois pouco lle debían as mulleres á época de Luís XIV, onde non foron moi consideradas (33). Así,

Francia é o primeiro pobo que promulgou a lei sálica, e con todo, as francesas son as mulleres que máis se asociaron sempre á vida pública do home. Elas vingáronse en todas épocas dos que a afastaron do trono, reinando sobre as almas. (31)

Seguidamente, dedica un par de páxinas á participación das mulleres na Revolución do 93 (34-35). Insisto en que non deben tomarse estas reflexións como feminismo avant a lettre, porque outros eran os intereses que animaban á escritora de Alcañiz. Con todo, paréceme significativo que haxa que esperar un século no noso país para que chegue a obra de Celia Amorós e as súas discípulas e ver enfiada unha crítica en clave feminista, agora si, sistemática, á Revolución Francesa e a Ilustración.

5.2. A nai de Constantino e as mulleres cristiás

Este capítulo homenaxea ás romanas cristiás, e así conviven Claudia, a muller de Poncio Pilatos, que se opoñía á orde do seu marido que ordenaba a morte de Cristo (42), as mulleres que lle acompañaron na súa Paixón (41-42), con especial atención á figura da Magdalena (42-44), sen esquecer a (santa) Elena, a nai de Constantino, que viaxou a Terra Santa e iniciou alí escavacións en busca do lignum crucis (46), o que lle valeu a honra de ser a primeira arqueóloga documentada, en opinión de Gimeno (efectivamente, celébrase a súa festividade na Igrexa Occidental o 18 de agosto, sendo patroa, entre outras cousas, da Arqueoloxía). Por vía da anécdota, sublíñase o papel feminino no coñecemento histórico, neste caso aludindo a unha disciplina en cernes, a arqueoloxía, que transitaba por entón da organización de meras escavacións para proporcionar «antigüidades» aos gabinetes ad hoc, a ser parte de pleno dereito da ciencia histórica, polo coñecemento que podía achegar ao estudo de documentos, única metodoloxía ata entón desenvolta para acceder ao estudo do pasado. De Elena sublíñase, ademais, que aboliu os combates de gladiadores, o costume de mutilar aos escravos, así como a de marcar aos condenados na fronte e morrer na cruz.

Máis adiante, tamén destacará o papel xogado por Isabel II no mecenado e a súa contribución ao descubrimento do Poema de Alfonso XI (97).

5.3. Reinas medievales ibéricas

O personaxe encargado de encabezar este tema é réinaa dona Berenguela, nai de Fernando III, de quen destaca, como trazos de carácter, a súa condición pacificadora, prudente e discreta. Nunha operación moi gimeniana, de relacionar a unhas mulleres con outras (vide. a relación entre Volumnia, nai de Coriolano, e Valeria, 81-83), vincúlaa con Branca de Castela (65), sen esquecerse de citar espazos privilexiados de sociabilidad feminina na Idade Media, traendo a colación a munificencia histórica do mosteiro cisterciense burgalés das Folgas (66). Esta vía, o estudo do monacato feminino, novamente máis dun século despois, producirá un auténtico cambio de paradigma no tratamento do papel das mulleres na relixiosidade medieval e moderna, e polo tanto, na sociedade.

Branca de Castela, nai do rei francés san Luís, será protagonista tamén dun capítulo, que serve para expoñer críticas cara á veciña Francia enlazando «a cuestión feminina» co prurito nacionalista: “«Non podían soportar os franceses o ser gobernados por unha muller, e por unha española»” Tiña alma varonil (137).

María de Molina, nai de Fernando IV, o Emprazado, compoñerá a terna de mulleres medievais a quen se dedica un apartado. Resalta o seu papel político como esposa de Sancho o Bravo, rexente do seu fillo Fernando IV, e logo do seu neto Alfonso XI, o que vale para comparala con Isabel a Católica (155). Enlaza con reflexións xerais sobre as mulleres na Idade Media (158-159), cualificando a súa situación de marxinación como interclasista, pois o mesmo debía obedecer cegamente a moza rica ao seu pai, que a plebeya ao capricho do seu señor (159). Un punto de vista interesante, que só despois dalgúns anos de historiografía feminista exporase en profundidade. Foi unha maneira inicial de poñer sobre a mesa categorías distintas de pensar a historia. Nun período en que o materialismo histórico comezaba a ter adeptos, e por tanto a teoría da loita de clases (ás que en ningún momento refírese Gimeno explicitamente), afirma:

Tan vasalla era para o barón da Idade Media a vilá nada nos seus dominios, como a esposa descendente de mansión señorial […] deslizábase a súa vida entre o reclinatorio da capela, a tapicería do bastidor e a contemplación da súa carcelero. O fin era o claustro. As cerimonias que seguían á voda eran humillantes. (158-159)

Tan vasalla era para ou barón dá Idade Media a vilá nada nos seus dominios, como a esposa descendente de mansión señorial […] deslizábase a súa vida entre ou reclinatorio dá capela, a tapicería do bastidor e a contemplación dá súa carcelero. Ou fin era ou claustro. As cerimonias que seguían á voda eran humillantes. (158-159)

Non, non hai inferioridade na muller; os dous sexos están dotados de iguais aptitudes intelectuais, e se non dan o mesmo resultado é porque se aplican a distintos fins. Nos pobos en que se instrúe aos nenos e as nenas do mesmo xeito, admira a precocidad destas […] Ninguén o poñerá en dúbida: os órganos que máis se exercitan, son os que máis de desenvolven; e a enerxía das funcións do cerebro depende do exercicio deste. (161)

Lonxe de apoiar a importancia de mulleres ou homes por razón de nacemento nun estrato social ou outro, recoñece sen ambaxes, unha e outra vez, que: “«A aristocracia máis valiosa é a do talento […] A aristocracia do talento é a verdadeira aristocracia do noso século»” (92-93), tradicional argumento esgrimido por calquera colectivo marxinado.

Un tema, o da educación feminina como única maneira de saír da prostración, que é unha constante na Querela das Mujeres, tamén en España. Non só nas súas versións de finais do século XIX (co impulso institucionista), non só na confianza na instrución como medio de alcanzar o progreso, nas lecturas ilustradas (Feijoo, por exemplo), nin sequera nas propostas renacentistas ( paradigmático o caso do agostiño Martín de Córdoba), senón que afunde as súas raíces no debate medieval prol e antifeminista, para o que hoxe hai extensa bibliografía referida ao contexto ibérico que, a recado, sorprendeulle coñecer á incansable vindicadora aragonesa.

6. Conclusión

As propostas de Gimeno de Flaquer expresadas en Nais de homes soados soan hoxe inxenuas. Debedora dunha certa visión adánica da evolución histórica, pola que se vincula as épocas pretecnológicas cunha mellor situación feminina porque “«canto máis puras son os costumes, maior é a preponderancia da muller»” (71), afirmación que fai no contexto da historia de Roma, marcando como mellor período para as mulleres a República que a época do Imperio.

Hai que facer o esforzo de situar a esta autora alcañizana no seu contexto histórico e social, por unha banda, e no historiográfico, despois. Nais de homes soados, obra escrita na mocidade de Concepción Gimeno de Flaquer, cando contaba con pouco máis de trinta anos (non antes de 1883), non é unha rareza as preocupacións da autora alcañizana, senón a sistematización dunha constante que a acompañou toda a súa vida, que foi esa procura de referentes nas mulleres do pasado, a procura dunha xenealoxía.

Libro escrito cun ton máis ensayístico, xornalístico en ocasións, que erudito, constitúe un precedente directo da historia da escritura das mulleres en castelán. Outro cantar é coñecer que influencia puidese ter en autoras ou autores sucesivos. A brutal cesura que as décadas de Ditadura provocaron en forma de escribir a historia contribuíu ao total esquecemento deste libro (extensible á súa autora) que nestas páxinas reivindicouse. Nun relato da historiografía das mulleres, creo que ocupa un lugar destacado, se non por enfoque, si por cronoloxía e por intención. Situar a mulleres como protagonistas do título (a súa condición de «nais» sería adxectivo) e listar a bastante máis dun centenar, non foi unha empresa que se acometeu ata entón e non se canto tempo houbo de pasar para repetirse.

Apéndice

Relación das 128 mulleres citadas en Nais de homes soados, segundo a edición madrileña de 18952

  • Agripina, nai de Nerón ( XIII)
  • Alejandra, princesa (99)
  • Alisia de Champaña, nai de Felipe Augusto (162)
  • Amalasunta, nai de Alarico (162)
  • Ana Amalia de Brunswich, rexente na corte de Weimar (134)
  • Arqueanasa, hetaira (170)
  • Arquipa, hetaira (170)
  • Ary Scheffer (122)
  • Aspasia (170)
  • Bavdni, divindade hindú (50)
  • Bélxica, raíña de (99)
  • Berenguela a Grande, nai de Fernando III o Santo (162, e IV)
  • Berenices, esposa de (42)
  • Bettina Brentano (129-130)
  • Branca de Borbón (157)
  • Branca de Castela, nai de San Luís (65, e X)
  • Branca, infanta Dona (66)
  • Carlota Lengenfeb, esposa de Schiller (133)
  • Catalina de Rusia (162)
  • Catalina de Rusia II (162)
  • Catalina Gordon, nai de lord Byron ( XIV)
  • Catalina Isabel Textor, nai de Goethe (60, e IX)
  • Catalina, infanta (66)
  • Caylus (33)
  • Claudia, esposa de Pilatos (41-42)
  • Claviere, madame (35)
  • Cornelia, nai dos Gracos (73, e XIII)
  • Cristina de Suecia, raíña (162)
  • Dacier, madame (33)
  • Deshouliers (33)
  • Diotima, hetaira (170)
  • Duquesa de Longueville (33)
  • Elena, nai de Constantino (II)
  • Eleonora, nai de Branca de Castela e filla de Enrique I de Inglaterra (136)
  • Elisabeth (35)
  • Enrique VIII, filla de (162)
  • Eugenia, emperatriz (95)
  • Eulalia, infanta, irmá de Paz de Borbón (98-99)
  • Fernando III, unha filla (66)
  • Frine, hetaira (170)
  • Genlis, madame de (195)
  • Gounod, madame, nai de Gounod (123)
  • Grazas (61)
  • Guizot, madame (136)
  • Helena (47-48)
  • Filla Carlos V que chora por Maximiliano de Austria (163)
  • Inglaterra, raíña de (96)
  • Ingunda, esposa de san Hermenegildo (50)
  • Isabel de Portugal (163)
  • Isabel de Romanía, raíña (95)
  • Isabel Dorotea Kodweiss, nai de Schiller (IX)
  • Isabel II (96-97)
  • Isabel a Católica (155)
  • Jacobo II, filla de (162)
  • Knos, lady, esposa do xeneral Knos (112)
  • A Fayette (33)
  • Lacmi, divindade hindú (50)
  • Lais, hetaira (170)
  • Lambert (33)
  • Lamia, hetaira (170)
  • Lefort, madame (35)
  • Leonor de Inglaterra (66)
  • Leonor, infanta (66)
  • Leontia, hetaira (170)
  • Lortet, nai de (149)
  • Lucila, irmá de Chateaubriand (30)
  • Mafalda, infanta (66)
  • Mafalda, raíña (89)
  • Maggia Ciarla, nai de Rafael Sanzio (III)
  • Maintenon, madame de, nai de Lamartine ( XIV)
  • Margarita de Austria (66)
  • Margarita, muller de Enrique IV de Francia (87)
  • María Adelaida (89)
  • María Antonieta (35)
  • María Ball, nai de Washington (60, e VII)
  • María Cleofás (41)
  • María de Betania (41)
  • María de Molina, nai de Fernando o Emprazado ( XII)
  • María Egipcíaca (41)
  • María Leticia Ramolino, esposa de Napoleón (VIII)
  • María Magdalena (41, 42-44)
  • María Pía de Saboya, raíña, filla de Víctor Manuel e viúva de Luís I de Portugal (87, e VI)
  • María Salomé (41)
  • María Teresa de Austria (99, 162)
  • Marion Delorme (43)
  • Marta (42)
  • Marta Dandridge, esposa de Washington (110)
  • Martel, condesa de, filla da condesa de Mirabeu (96)
  • Mesalina (179)
  • Mirrina, hetaira (170)
  • Mónica, santa (51)
  • Montpensier (33)
  • Motteville (33)
  • Natalia, raíña de Serbia (99)
  • Necker, madame (136)
  • Ninon de Lenclos (43)
  • Paulina Susana de Bedée, nai de Chateaubriand (28, e I)
  • Paz de Borbón, princesa de Baviera e infanta de España
  • Pietro Cossa, nai de ( XI)
  • Pitonisas (49)
  • Recamier, madame de (30)
  • Rémusat, madame de (136)
  • Rousseau, nai de (67)
  • Rousseau, tía de (67)
  • Samaritana, A (42)
  • San Juan Crisóstomo, nai de (50)
  • Sancha, infanta (66)
  • Saravasti, divindade hindú (50)
  • Scilla, princesa (96)
  • Scudery (33)
  • Sevigné, madame de (29, 33, 137)
  • Sibilas (49, 61)
  • Sofía Arnould (43-44)
  • Stirling, lady (112)
  • Suze (33)
  • Teodotea, hetaira (170)
  • Teresa Carlota Mariana Augusta de Babiera, princesa, sobriña de Maximiliano II de Baviera (99)
  • Teresa, santa (157)
  • Thais, hetaira (170)
  • Pega rabilonga, raíña de Portugal (66)
  • Valeria, dama romana (81)
  • Verónica, A (42)
  • Vitoria, princesa de (96)
  • Violante, esposa de Alfonso X (162)
  • Virxe da Almudena (98)
  • Virxe do Pilar (105-106)
  • Virxe María (en diferentes ocasións)
  • Virginia Marini, actriz (146)
  • Volumnia ou Veturia, nai de Coriolano (V)

Bibliografía


  • AYALA ARACIL, María de los Ángeles (2008): Unha Eva moderna, última novela de Concepción Gimeno de Flaquer. «Anais de Literatura Española», 20, 61-73.
  • BLANCO, Alda (1998): Teóricas da conciencia feminista. Catherine Jagoe, Alda Blanco, Cristina Enríquez de Salamanca ( eds.), «A muller nos discursos de xénero. Textos e contextos do século XIX». Barcelona, Icaria, 445-472.
  • VARANDA, Nieves (2003): Muller, escritura e fama: a Hespaña Libertada (1618) de Dona Bernarda Ferreira de Lacerda. «Península. Revista de estudos ibéricos», 0, 225-239.
  • BIANCHI, Mariña (2007): A loita feminista de María de la Concepción Gimeno de Flaquer: teoría e actuación. «Escritoras e pensadoras europeas» [Actas do III Seminario Internacional do grupo de investigación «Escritoras e Escrituras», Sevilla, Universidade Internacional de Andalucía, 22-24 de novembro de 2006], Sevilla, Arcibel Editores, 89-114.
  • BIEDER, Maryellen (1990): Feminine Discourse/ Feminist Discourse: Concepción Gimeno de Flaquer. «Romance Quarterly», 37/4, 459-477.
  • BIEDER, Maryellen (1992): Emilia Pardo Bazán e as literatas: as escritoras españolas do XIX e a súa literatura. «Actas do X Congreso da Asociación Internacional de Hispanistas» [Barcelona, 21-26 de agosto de 1989]. Antonio Vilanova ( ed.). Barcelona, vol. 4, 1203-1212.
  • BIEDER, Maryellen (1993): Concepción Gimeno de Flaquer (1852?-1919). L. Gould Levine, E. Engelson Marson, G. Feiman Waldmann ( eds.), « Spanish Women Writers: A Bio- Bibliographical Source Book». Westport, Greenwood Press, 219-229.
  • BUÑUEL LIZANA, Joaquín (1959): Galería de alcañizanos ilustres e de destacadas persoas populares. Zaragoza, O Noticiero.
  • CHOZAS RUIZ- BELLOSO, Diego (2005): A muller segundo o Álbum Ibero-Americano (1890-1891) de Concepción Gimeno de Flaquer. « Espéculo: Revista de Estudos Literarios», 29. [http://www.ucm.es/info/especulo/numero29/albumib.html].
  • DÍAZ, Ana Ivonne (2000): O Álbum da Muller. Xornalismo feminino: o primeiro paso cara á modernidade e a cidadanía. «Desacatos» [México], n.º 3.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1877): A muller española: Estudos acerca da súa educación e as súas facultades intelectuais. Madrid, Imprenta e Librería de Miguel Seixo.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción México (1884): Nais de homes soados. Tip. da Escola Industrial de Orfos.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1885a): Nais de homes soados. México, Imprenta do Goberno, 2.ª ed.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1885 b): Nais de homes soados. México, Imprenta do Goberno, 3.ª ed. [dixitalizado: http://cdigital.dgb.uanl.mx/la/1080020050/1080020050.html]
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1887): A muller xulgada por unha muller. México, Tipografía da Secretaría de Fomento, 5.ª ed.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1889): Mujeres da Revolución Francesa. México, Imp. do Goberno Federal, no Ex-Arcebispado.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1895): Nais de homes soados. Madrid, Tipografía de Alfredo Alonso.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1901): A Muller intelectual. Madrid, Imprenta Asilo de Orfos.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1903): O problema feminista. Conferencia pronunciada no Ateneo de Madrid, Madrid, Imp. Juan Bravo, 3.ª ed.
  • HERNÁNDEZ PRIETO, M.ª Isabel (1993): Escritores hispanoamericanos no Álbum Ibero-Americano (1890-1899), «Documentación das Ciencias da Información», 16, 115-153.
  • HIBBS- LISSORGUES, S. (2006): María Concepción Jimeno de Flaquer: une philosophe et créatrice du XIXe siècle. F. Etienvre ( ed.), « Colloque Internacional Regards sur lles Espagnoles Créatrices ( XVIII- XX siècles)» [Paris, 17-19 mars 2005], Parigi, Centre de Recherche sur l' Espagne Contemporaine, Université de Paris III- Sorbonne Nouvelle, 119-135.
  • LANDA, Juan (1887-1882): Homes e Mujeres soados de todos os tempos e de todos os países: Biografías de personaxes ilustres artistas, poetas. Barcelona, Bareda e Virou, 2 vols., 3.ª ed.
  • MUÑOZ OLIVEIRAIS, Carmen (2000): Concepción Gimeno de Flaquer e Sofía Casanova: novelistas esquecidas a principios de século. Mariña Villalba Álvarez ( coord.), «Mujeres novelistas no panorama literario do século XX» [I Congreso de narrativa española (en lingua castelá)], 95-106.
  • RAMOS ESCANDÓN, Carmen (2001): Concepción Gimeno de Flaquer: identidade nacional e feminina en México, 1880-1900. «Arenal: Revista de historia das mulleres» 8/2, 365-378.
  • RAMOS ESCANDÓN, Carmen (2002): Imperial Eyes, Gendered Views: Concepción Gimeno Re- writers the Aztecas at the End of the Nineteenth Century, T. L. Hunt e M. R. Lessard ( eds.), « Women and the Colonial Gaze», New York, University Press, 117-123.
  • SALVANY, Juan Tomás (1985): Biografía. A cantora da muller, «Nais de homes soados» [de Concepción Gimeno de Flaquer]. Madrid, Tipografía de Alfredo Alonso, 7-14.
  • SIMÓN PALMER, M. do C. (1991): Escritoras españolas do século XIX. Manual bio-bibliográfico. Madrid, Castalia.
  • SIMÓN PALMER, M. do C. (1992): Prólogos masculinos en libros de escritoras do século XIX. «Actas do X Congreso da Asociación Internacional de Hispanistas» [Barcelona, 21-26 de agosto de 1989]. Antonio Vilanova ( ed.), Barcelona, vol. 4, 1475-1483.
concepcion_gimeno.txt · Última modificación: 2024/02/22 19:18 por iagoglez