As ideas da universalidade da razón, do individuo autónomo e racional, do pacto como principio de lexitimidade, etc., só foron desenvoltas pensando nunha parte da poboación. A outra parte non foi esquecida, simplemente, foi desprovista de poder e de autonomía, adscrita ao espazo doméstico e ao papel de apoio necesario para que os demais (maiormente homes) puidesen facer efectivos os seus emerxentes dereitos de cidade.

(…) A observación do ocorrido dentro do mercado laboral nas distintas etapas da nosa historia recente; a análise do modo en que factores políticos, económicos, demográficos e culturais combínanse en diferentes momentos para configurar un determinado sistema de relacións sociais de xénero, pode ser unha maneira de mostrar a complexidade e a multidimensionalidad dos procesos de cambio social.

Fregar chans, facer remiendos ou dedicarse ao estraperlo ou á prostitución, eran os únicos recursos para moitas mulleres chegadas ás cidades (Roig 1989).

O emprego industrial descendeú en termos absolutos e relativos. Fernández Steinko (1999) recolle moi acertadamente a desfeita que produciu a Guerra Civil sobre a poboación activa máis cualificada e dificilmente reemplazable. Mortes, expatriacións e emigración, en cantidades que xustifican a idea de «desertización humana» nos anos corenta e cincuenta.

O emprego que si creceu dentro do sector servizos foi nas forzas policiais e no servizo doméstico. <fc #800080>En 1950 esta última rama ocupaba a medio millón de mulleres, con xornadas de 14 horas e librando só a tarde do xoves e a do domingo. Na posguerra, para as familias máis modestas, mandar ás fillas «para servir» supoñía ter unha boca menos que alimentar e conseguir algúns ingresos monetarios —ás veces os únicos— para poder facer fronte a gastos extraordinarios</fc>.

Esta actividade (servizo doméstico como internas) inicia un proceso de desaparición ao longo dos sesenta, pero recupera a súa importancia en pleno século XXI e nútrese tamén de inmigrantes, aínda que, nesta ocasión, procedentes doutros países.

Nas condicións de posguerra, <fc #800080>dar para comer e coidar á familia constituía un duro traballo para as mulleres pobres</fc>: recoller carbón das vías do tren para acender a cociña, fabricar xabón para lavar, velas de sebo para alumarse, remendar e poñer pezas ás escasas pezas de vestir, lavar para outras casas a cambio dalgún diñeiro, etc. Nalgunhas zonas máis despobladas de homes, <fc #800080>«o sexo débil» realizaba, así́ mesmo, os traballos considerados máis duros e os peor pagos: construción, estradas, marisqueo, etc.</fc> ( Bayo 1970).

Para a minoría máis cualificada, sempre que non fose depurada polo Réxime, <fc #800080>estaban a enfermería, o maxisterio e as oficinas (aínda que estas últimas con dubidosa reputación moral)</fc>. Cui- dar e atender en posición de subordinada ao home non alteraba a feminidade da «Nova Muller Española».

(…) As reformas lexislativas progresistas promovidas pola República (a Lei do Divorcio, a despenalización do aborto e a lei de Matrimonios Civís) foron totalmente abolidas. Desde 1938 ata o final da Ditadura, os dereitos da familia basearanse no Código Civil de 1889 de inspiración napoleónica. A familia recoñécese como institución natural e fundamento da sociedade e a maternidade como o eixo definitorio da feminidade.

No laboral, o Foro do Traballo de 1938 declaraba que: “Todos os españois teñen dereito ao traballo. A satisfacción deste dereito é misión primordial do Estado” e, posteriormente, engadía que “O Estado se compromete a exercer unha acción constante e eficaz en defensa do traballador, a súa vida e o seu traballo. Limitará convenientemente a duración da xornada para que non sexa excesiva, e outorgará ao traballo toda sorte de garantías de orde defensiva e humanitaria. En especial prohibirá́ o traballo nocturno das mulleres e nenos, regulasé o traballo a domicilio e liberasé á muller casada do taller e da fábrica.”

Todas as medidas de política familiar terán como obxectivo apartar ás mulleres casadas do traballo retribuído (negación do subsidio familiar se a esposa traballa, o «dote nupcial» das empresas por deixar o emprego, os premios á natalidade, etc.). Esta posición resultaba funcional nunha autarquía cun mercado de traballo estancado pois evitaba o aumento do paro masculino. Tamén as políticas pronatalistas (que máis que políticas eran discursos morais e patrióticos) tiñan, entre outros, un obxectivo funcional: cubrir o baleiro demográfico creado pola contenda.

A partir de 1942, todas as regulamentacións dispoñerán que as traballadoras ao casar deberán abandonar o seu posto de traballo. As casadas que continúen traballando en industrias ou talleres farano «á negra» e non aparecerán nas pouco fiables estatísticas laborais da época. Pero non só tratábase de «liberarlles» dos duros traballos das fábricas, tamén se «liberó» á minoría de españolas academicamente máis formadas do exercicio da Avogacía do Estado, a Xudicatura, a Fiscalía, a Magistratura, a Inspección de Traballo, notaríaa e o Corpo Diplomático, é dicir, daquelas profesións que podían outorgarlles poder e autonomía. Nesa ocasión, o mandato patriarcal situousé por encima dos privilexios de clase. A única carreira profesional considerada adecuada para as mulleres era a de mestra de nenas, profesión que se caracterizaba por estar ben considerada socialmente pero moi mal retribuída. No medio dese clima contrario ao traballo retribuído das mulleres casadas, a realidade era que miles delas traballaban duramente e percibindo retribucións moi inferiores ás dos homes. Non se lles apartó do traballo, #abocaŕ aos traballos familiares non remunerados, á economía mergullada e á condición de «exército de reserva de man de obra».