A recuperación da memoria histórica vén ser xa unha práctica que se vai estendendo a diversos ámbitos da vida económica e social. Así, a recente posta en marcha por parte do Servizo Galego de Igualdade da exposición “Pioneiras”, puxo de manifesto a necesidade de continuar este labor con empresarias aínda vivas pero xa xubiladas, moitas das cales tiveron un importante papel no nacemento e fomento do sector asociativo empresarial de Galicia.

O valor da recuperación da memoria histórica é incuestionábel, pero máis aínda o seren capaces de aproveitar todo o saber facer acumulado nestas mulleres que se merecen, ademais do recoñecemento social, a oportunidade de expoñer e compartir as súas experiencias e a súa historia.

Completan este traballo as memorias de cinco empresarias excepcionais coas que nos entrevistamos estes meses:

• María Luísa Couceiro Seoane: Dra. en Farmacia y titular del Distrito Farmacéutico de Betanzos.

• María Lavandeira Maceiras: dentista autodidacta.

• Consuelo Ramos López: o queixo é a súa es súa vida.

• Juana Permuy Vilasuso: hostaleira con honores.

• Anastasia Pisonero Ramos, “Tasina”: empresaria textil, creadora de Viriato.

No entanto, aínda a risco de volver a “enfadar” á promotora deste traballo, parécenos xusto transgredir as regras con dúas referencias biográficas que pensamos que non deben faltar e que non son outras que a da propia Ángeles de la Iglesia e a de Mª Teresa Vidal Gallego, ambas unidas por máis de 30 anos de historia á fronte das organizacións de empresarias en Galicia.

Dona María Luísa Couceiro Seoane, Dra. en Farmacia e titular do Distrito Farmacéutico de Betanzos, colexiada nº 549, rexenta dende o ano 1968 a farmacia do Doutor Couceiro, seguindo deste xeito unha tradición familiar que se remonta dende principios do s. XVIII. Sita no número 8 da rúa Prateiros, da cidade de Betanzos, os primeiros documentos que se recollen da farmacia datan do ano 1714: “Teño documentos en arquivo de 1714”.

A Farmacia Couceiro leva tres séculos de actividade ininterrompida. Rexida pola mesma familia e emprazada no mesmo lugar, dona María Luísa, aos seus 82 anos, é a oitava xeración, polo que a Farmacia Couceiro se perde no tempo. Como ela di, “empezou cando se empezaron a usar os remedios, as plantas…”.

Tras o falecemento do doutor Couceiro, a súa viúva, dona Encarnación Serrano, licenciada en Xurisprudencia, saca o título de Farmacia e faise cargo de negocio familiar ata a maioría de idade do seu fillo, don Fermín Couceiro Serrano. Nado no ano 1862, é avó de dona Mª Luísa e obtén o seu título de doutor en 1881: “O depósito do título de doutor custoulle daquela 750 pesetas”.

Debeu de ser dos primeiros doutores daquela época. Gran profesional, os seus traballos dirixíronse máis cara ao campo da medicina veterinaria e inventou a “pomada de fuego”, poderoso revulsivo no campo da veterinaria, que era aplicado ao gando cabalar e vacún en certas enfermidades propias da raza.

Foi premiada en diversas exposicións: Lugo no ano 1896, Xixón en 1899 e Santiago de Compostela en 1909. Recibiu tamén unha mención honorífica en París no ano 1900.

O rexistro da devandita pomada estendeuse a México, Cuba, Arxentina…

D. Fermín Couceiro tivo 10 fillos, entre os que se atopaba, don Jesús Couceiro Núñez, licenciado no ano 1915. Obtén o seu título en 1917. Os seus remedios farmacéuticos eran elaborados na propia farmacia e recomendábanse por todos os médicos, “prestixiosísimo profesional, entrañábel non só para a súa xente senón para toda a comarca e persoa moi querida. A xente adorábao”.

Ao tempo, dona María Luísa Couceiro, sobriña de don Jesús Couceiro Núñez, licénciase en Farmacia e realiza o doutorado en Santiago de Compostela. Os seus tíos eran persoas moi maiores, así que no ano 1952, aproximadamente, comeza a traballar na farmacia.

En 1967 falece o seu tío, o señor don Jesús Couceiro Núñez, e en 1968 dona Maria Luísa pasará a rexentar a farmacia, continuando coa tradición familiar xerada ao longo do tempo. Dona María Luísa foi recuperando a esencia do que fora nos seus inicios a botica: “Encarguei a un ebanista que me fixese unha copia dos anteriores mobles”. Paseniño foi recuperando todo o que alí existira, poñéndolles luz aos mobles e mostrando todas aquelas reliquias que tanta historias contiñan no seu interior.

Sempre tivo a inquedanza de mostrar aquilo, e que a xente soubese o que alí había e lle desen importancia, por iso decidiu exhibir as pezas antigas: “Puxen todo a exhibir para que se decatasen do que había dentro de casa”. Na rebotica poden atoparse numerosas pezas do s. XIX. Porén, ela non deixa de destacar o labor do seu marido, sen o cal non podería facer todo o que fixo: “Pasábase o día enteiro dedicado á farmacia”.

A parte de diante é de cerdeira, mentres que a de atrás é de castiñeiro. No establecemento apréciase o gusto neoclásico, cos capiteis da época, de cerdeira con ouro de lei, ornamentación formada por madeiras nobres, destacando sobre todo o numeroso “botamen” empregado na elaboración de diversas “formas farmacéuticas“.

A beleza dos caixóns e a antigüidade dos utensilios fan dela unha auténtica farmacia-museo. A día de hoxe, séguense preparando as fórmulas maxistrais de toda a vida.

Unha fotografía do retrato do seu tataravó, o señor don Cosme Antolín Montañés Crespo, preside o seu despacho, coidado ata o último detalle e que aínda conserva toda a maxia da época. Dona María Luísa é a oitava xeración. No establecemento xa se atopa traballando a novena xeración, a súa sobriña, a farmacéutica María Sánchez Martínez.

No seu casi si ten recoñecemento público. No ano 2001, a farmacia do doutor Couceiro Montañés foi galardoada coa Medalla de Prata de Galicia. O pasado 4 de xullo foille entregado, pola Cámara de Comercio, o título de “empresa centenaria”, ao tratarse dunha empresa tricentenaria, historia dunha longa familia de farmacéuticos que exerceron a súa profesión de boticarios dende o s. XVII. Na cidade de Betanzos foille entregado outro premio.

Asemade, conta coa felicitación e recoñecemento por parte da Real Academia de Belas Artes: ”(…) felicitar á doutora María Luísa Couceiro Seoane, propietaria da Farmacia Couceiro de Betanzos, a máis antiga de Galicia e que vén ocupándose deste labor dende principios do s. XVIII, polo mantemento do mobiliario e exemplar respecto ás remodelacións feitas nos pasados séculos”.

Actualmente, dona María Luísa segue rexentando a farmacia e conta para o desempeño do seu labor coa súa curmá María José Martínez Couceiro, e coa súa sobriña María Sánchez Martínez, licenciadas ambas as dúas en Farmacia, ademais de co persoal auxiliar da farmacia.

María Lavandeira Maceiras naceu o 2 de novembro de 1922 en Vimianzo. Aos seus 86 anos destaca pola súa vitalidade.

Aos 7 anos aprendeu a ler e a escribir: “Tiñamos un libro para dous”, pero non foi ata os 25 anos cando comezou a ir a escola. Os seus pais foron sempre persoas que se preocuparon de axudar aos demais, persoas moi voluntariosas que aproveitando os traballos dos labores do campo utilizaban os produtos que obtiñan do campo para trocalos por outros.

Entre as persoas que lle compraban o leite atopábase a mestra da vila, e é a partir de aí cando dona María comeza a ir á escola con 25 anos. Polo día traballaba no monte e pola noite acudía á escola das oito da tarde ás once da noite.

Como moitos fogares daquela época, esta era unha casa colaboradora. A mestra non tiña leite, polo que llo facilitaban a cambio de que lles aprendera a ler e a escribir. Era moi importante que dona María aprendese para poder escribirlle os seus familiares que estaban no estranxeiro (en Montevideo). Asemade o cura facíalles ver a importancia de que aprenderan: “Se non sabedes a doutrina, non vos caso”.

María vén dunha familia que sempre tivo ideas de futuro. Os seus avós eran persoas moi traballadoras e aforradoras que, en pouco tempo, xuntaron entre os dous 12 reais.

O seu avó fundou a casa onde vive, en Baio. O seu padriño comezou como dentista en Bos Aires, mentres que a nai realizaba os labores de dentista na comarca. Durante o tempo que exerceron as súa actividade, dona María sempre lles gardou moito respecto aos seus pais, especialmente á súa nai, á que se dedicaba a mirar o observar, aprendendo do que facía ela. Tras o falecemento da nai, e con todo o que aprendera, María comezou como dentista, aos 50 anos, realizando arranxos nos dentes e elaborando dentaduras.

Dona María, na súa vida dedicouse a moitos oficios: labores do campo, dentista, recollida de froitos, costureira, palilleira… Sen dúbida foi sempre unha muller todoterreo: “Aprendín a facer moitas cousas porque daquela non había homes na casa, nada máis que meu pai… Chegaba a hora de traballar no campo, e a cambio de que a xente me axudara, eu arranxáballes os dentes”.

Ela fixo a súa propia dentadura, sen dúbida, uns dentes perfectos. Entre os seus oficios destacaba o de costureira. En ocasións, e sempre deixando presente o profundo respecto que tiña á súa nai, collíalle a máquina de coser e cosía ás agachadas. Na época do movemento nacional, na Guerra Civil, aprendeu a coser, calcetar, fiar…

A partir das ovellas, sacaban a lá e de aí facían calcetíns e xerseis.

Aos homes que viñan de permiso militar a Baio facíalles calcetíns e panos. Logo, os xefes, a veren aqueles calcetíns de lá auténtica, decidiron enviarlle unha carta facéndolle unha petición: ser “madriña de guerra”. Naquela época, eran mulleres que colaboraban cos combatentes franquistas. Tiveron un carácter auxiliar.

Cosían uniformes nos roupeiros, servían nos comedores infantís do auxilio social, postulaban pequenas axudas para os militares, visitaban os feridos e os soldados na fronte…

Ela non accedeu á devandita petición posto que a política nunca lle gustara e non se quería ver inmersa nese mundo. Rexeitou ser “madriña de guerra”, pero aceptou encargos para coser panos para os militares. Mandábanlle os panos cortados, para coselos a máquina. Por todo iso lle enviaban cartas de agradecemento.

Aos 78 anos comezou a palillar grazas aos cursos que fai o Concello e ao día de hoxe segue palillando. Na actualidade, María segue a facer as tarefas da casa e a palillar, fiar…

Con carácter anecdótico, cómpre destacar a súa faceta de actriz, xa que hai 8 anos comezou con clases de teatro e xa participou nalgunha película.

Consuelo Ramos López naceu, no rigor do inverno, o 7 de xaneiro de 1939 en Santa Locaia de Branzá, Arzúa. Medrou nunha familia numerosa e xa dende moi nena tocoulle axudar á súa nai coa elaboración de queixos artesáns. Ela, a terceira de sete irmáns, é a maior das fillas e veuse obrigada a traballar por necesidade.

Dende ben nena desprazábase ás distintas feiras a vender o queixo, ademais de axudar na elaboración e coidado deles. Viviu nunha época na que os homes ían á escola, para posteriormente acudir ao servizo militar, mentres que ás mulleres tocáballes traballar nos labores que xiraban arredor da casa.

Aos 18 anos casou e trasladouse a Turces. Aínda non cumprira os 24 anos e xa tiña tres fillos cuxa crianza foi quen de compatibilizar co traballo da casa e seguir facendo queixo. Traballou sen descanso para que os seus fillos tiveran a formación que ela non puido ter.

Tamén nos deixa claro que o seu marido, José Pereira Conde, sempre a axudou e entre os dous sacaron adiante aos catro fillos: María, Purificación, Benigno e Xosé. Os queixos foron a súa aposta decidida para obter os maiores beneficio de prosperar: “Tiñamos poucos medios e eu quitáballe moito máis ao queixo que ao leite”.

Comezou vendendo os queixos en Santiago de Compostela, nun camión de feiras: “Viaxabamos na cima do camión”. Como toda a xente que naceu na posguerra e medrou co medo no corpo, aprendeu a repartir beneficios para obter colaboración: “Tiña que deixarlles uns queixos para que me deixasen pasar”.

Na actualidade ten catro netos que levan, como os fillos que sempre a axudaron e como o resto da familia, a paixón polo queixo no sangue.

No relato da súa historia converte as dificultades en anécdotas como cando nos inicios, por mor da inexperiencia, cometeron o erro de mercar unha vaca en Santander que viña tuberculosa. Ao traer aquela enfermidade, contaxiou todo e posteriormente tiveron que facer un labor de saneamento, desinfectándoo de novo. Foi no ano 1985.

Fixeron o saneamento completo. Tiveron que limpar, queimar e desinfectar todo para comezar co proceso de novo mercando vacas inglesas e alemás. Acudían en grupo a buscalas, e desa maneira resultáballes máis económico. As vacas que mercaran estaban todas preñadas.

De pasar de ter moi pouco leite, pasaron a ter moito, polo que para aproveitar este excedente chegaron a facer 58 quilos de queixo diario con leite cru.

Pero seguir prosperando esixía cambios. Eran conscientes de que había que modernizarse, mellorar o sistema e crear unha queixería.

Foi en 1980 cando Consuelo Ramos e o seu esposo crean a marca Arquesán, en Murgás, Touro, na provincia da Coruña, con esa tradición que se transmite de xeración en xeración, mantendo a filosofía artesanal que deu orixe a tan exquisita produción que hoxe goza de denominación de orixe recoñecida en todo o país e, incluso, fóra das nosas fronteiras.

No entanto, eran outros tempos e a comercialización era moi dura. Dende a súa casa á estrada tiña que camiñar un quilómetro, “case sempre por un sendeiro de barro”, ata tomar o coche de liña que a levaba a Santiago de Compostela. Moitas veces, o autobús deixaba a estas mulleres lonxe da praza de Abastos, e tiñan que subir a dura costa do Castrón d’Ouro, coa rodela e a cesta na cabeza. E recordan con nostalxia: “Aínda cando vou á praza, sempre miro a esquina na que se poñía miña nai a vender os queixos, que algunha vez me levaba con ela”, di Benigno Pereira.

Pero o traballo tivo recompensa. A boa produción de leite fixo que tiveran importantes ganancias, o que lles permitiu mercar a primeira cámara frigorífica no ano 1986.

Paseniño foron medrando e montaron a primeira queixería que foi inaugurada pola Xunta de Galicia, polo conselleiro de Agricultura, no ano 1987. O leite ía directamente do teto á queixería. Unha queixería na que ten moito que ver o fillo, Nino, que segue mantendo a tradición e é na actualidade un dos propietarios do queixo Bama.

Pero o traballo estaba bendicido con algo fundamental: o instinto comercial. Ela quería ao seu queixo de Arzúa, pero co inconformismo de quen busca a perfección, non se deixou de mellorar a súa receita ata crear un queixo excepcional. Confesa ter como único segredo o seu amor a un traballo no que se iniciou cando tan só contaba con 12 anos de idade: “Tenche que gustar o que fas, ademais de ter a responsabilidade de facelo ben e non baixar nunca a garda”.

Foron quen de ir convertendo as dificultades en oportunidades, como o cambio de gando que lles permitiu mellorar a produción para seguir investindo e ensaiando novos métodos cos que mellorar a produción: “En 20 anos houbo que transformar moitas cousas para poder estar dentro da Comunidade Económica Europea”.

Hoxe en día os queixos, coa súa etiqueta, distribúense directamente nos camións frigoríficos de Bama.

Pero non só innovaron na elaboración. Na Agro Despensa desenvolven unha auténtica actividade didáctica na que reciben excursións de nenos aos que lles aprenden a facer o queixo, póñenlles debuxos ou realizan xogos. Cada neno fai o seu queixo, ao que logo lles píntan a etiqueta. Cada queixo leva o seu número, polo que se lles envía cando está curado e feito.

Por esta Agro Despensa teñen pasado xa máis de 5.000 nenos. Pero non son as únicas excursións que reciben, xa que tamén os visitan enfermos de Conxo, da Escola de Hostalería, etc.

Na actualidade, a produción é tal que a obtida entre Consuelo e o seu marido (marca Arquesán), e o seu fillo (marca Bama), constitúe a metade da produción de todas as queixerías que están inscritas no Consello Regulador. (2.500 litros diarios / 8 litros = máis de 300 queixos de produción diaria).

O seu queixo só está á venda en tendas especializadas. Distribúese por Barcelona, Palma de Mallorca, Suíza…, pero nunca en grandes superficies. Son un manxar selecto da boa mesa baixo o selo de Arquesán (de Agro Despensa).

A marca Bama, a través dun consorcio de queixo tradicional de España, exporta aproximadamente para uns 25 países estranxeiros, chegando incluso ata O Xapón.

O queixo é a súa vida: “Mentres poida, seguirei facendo queixos”.

Entre os recoñecementos obtidos destaca o seu primeiro premio, queixo feito con leite crúa, dado pola Consellería de Sanidade a principios dos anos 80. No entanto, o que máis ilusión lle fixo foi a homenaxe que lle brindou o Concello de Arzúa no ano 2005.

Juana Permuy Vilasuso nació el 3 de julio de 1938. Desde muy nueva se dedicó a las labores del campo y de la casa, cosía calcetines desde los ocho años y lavaba la ropa. Su trayectoria profesional comenzó, hay más de cuarenta años, con una pequeña taberna en la que paraban los vecinos y los trabajadores de la central del Eume.

Fue a la escuela hasta los 16 años y, a los 20, ya estaba casada. Su familia abrió una taberna que ella atendió compaginando con el nacimiento de sus dos hijos.

La ayuda en la tasca era necesaria para la economía de la familia. En aquellos tiempos vivían regularmente, “pero todo el mundo quería mejorar”.

Tan sólo llevaba unos meses con la taberna cuando, a los dos días de nacer su hija más mayor, ardió todo. Aquella construcción de madera fue destruida en un incendio junto con la mercancía, mucha de ella sin pagar aún. Ardió todo. Solo quedaron las facturas pendientes de pagar.

Sin esperarlo, Juana y su esposo, Antonio Calvo, se vieron ante las cenizas de su local. Habían quedado sin nada y acababa de nacer su primera hija.

Pero la fuerza de las personas que luchan por la vida contra todo impedimento hazlas quien de erguirse de entre las cenizas, y poco después el cantero Ruibal, el mismo que hizo las primeras casas de la Estoxa, ayudado por Vence, comienza a levantar la casa de piedra, por encarga de punta en blanco de Peizás y su hijo, Antonio. Allí, Juana abre un negocio en el que combina la tienda de ultramarinos con el bar.

Toda la mercancía que tenía para vender había ardido en aquel fatídico incidente.

Estuvo dos años pagando la mercancía que había ardido en el incendio, despacio, mientras hacía el almacén y posteriormente la casa, a primeros de los años 60. En la taberna había perfumería y mercería. De hecho, la primera televisión de la zona la pusieron ellos y por las tardes se juntaba allí la gente.

El bar se fue haciendo casa de comidas, mezclando el arte para la cocina de Juana con las truchas y los reos del Eume, haciendo también cocido, requesón, freixós… De ahí, Juana pasa a los primeros banquetes de boda, para lo cual cuenta con la inestimable ayuda de Maruja de Ruibal y de la familia. Eran banquetes como fiestas de patrón, tal y como se reflejaba en fotos de los años 60, que quedaron como testimonio.

Llegan los años 70 y se construye el primer comedor con capacidad para 150 personas, lo que favorece que aumente la fama y el prestigio, tanto en banquetes como en comidas a la carta, y que exige ampliar las instalaciones con un nuevo salón de casi 500 metros cuadrados.

Crecía la demanda y la gente se desplazaba hasta allí. Fue de las primeras mujeres de la zona en sacar el carné de conducir.

Juana cuenta desde el año 1997 con el apoyo de su yerno, Rogelio López Loureiro, encargado de la gestión y proyección del negocio, quien actualmente pasó a tomar la testigo de la dirección del negocio.

Se producen nuevas y sucesivas reformas de las instalaciones: aparcamiento, aceras, jardines… Todo siempre desde los dos pilares que constituyen el éxito del negocio: por una parte, el deseo de hacer un restaurante digno y hermoso y, por otro, el trabajo diario de Juana, con un equipo humano que lleva con ella más de dos décadas.

Todos estos factores llevarán la que se inaugure en el año 2001 el Hotel Fraga del Eume. En el año 2005 vuelve a ampliar la oferta para banquetes y eventos, poniendo otro salón, contando en la actualidad con una capacidad de 500 plazas.

De las cenizas de su comienzo, Juana creó un restaurante, Casa Peizás, y el Hotel Fraga del Eume. Tres salones, cafetería y un restaurante a la carta (mencionado ya desde hace dos años en la Guía Michelín) conforman las instalaciones de este maravilloso complejo.

Hoy en día sigue activa: guionista de teatro, panderetera en un grupo, viajes… Participa en la vida cultural y social de A Capela. Disfruta participando en actos populares y culinarios, como por ejemplo el día que hizo callos para 700 personas.

Doña Juana recibió a lo largo de su trayectoria profesional a Medalla de Bronce de Galicia, en el año 2001, el Premio Nacional de Gastronomía de Radio Turismo y el Premio a la labor de toda una vida (Ayuntamiento de Lalín), entre otros.

Recuerda orgullosa como la gente que estuvo allí vuelve. Aquellos niños que en su día celebraron su comunión, vuelven pasados los años a contratar su boda: “Después de 20 años aún se seguían recordando del requesón que habían comido en su comunión“.