O mercado negro da posguerra e... o cazador cazado

Febreiro de 1938 –a Guerra Civil española comezou en xullo de 1936-, Julio Muñoz Aguilar é nomeado gobernador da provincia da Coruña polas autoridades do bando nacional. En abril de 1939 finaliza a guerra e en xullo concédeselle a Muñoz Aguilar a Gran Cruz do Mérito Naval. En outubro é nomeado Xefe da Casa Civil do Xefe do Estado, Francisco Franco.

Mentres non se decide quen vai a substituír a Julio Muñoz ocupa o cargo de forma interina outro Julio, Julio Ramos Alfageme, un alto funcionario do goberno civil coruñés. E ao pouco tempo concede unha entrevista a un xornal local para dar a coñecer os seus plans de loita contra o mercado negro de alimentos e tranquilizar á poboación asegurando que nin subirían os prezos nin quedaría desabastecida. Non transcorreron máis de seis meses do final da guerra, os prezos están taxados e o comercio suxeito a estritas normas.

Moitos produtos non poden venderse a maior prezo que o fixado oficialmente e as ‘exportacións’ a outras provincias requiren da aprobación do gobernador, que se materializa nun documento, a ‘guía’. Vender por encima do prezo oficial ou exportar sen permiso, sen guía, eran delitos, e a pesar diso moitos o facían. Estamos #ante o mercado negro, coñecido na España daqueles anos como estraperlo: “comercio ilegal de artigos intervidos polo Estado ou suxeitos a taxa”, segundo a Real Academia.

Uns o practicaban por pura necesidade, para obter o maior ingreso posible pola venda dos seus produtos ou para adquirir aqueles produtos que non podían conseguir no mercado oficial regulado. Outros eran puros estraperlistas que se dedicaban a gañar diñeiro traficando á marxe da lei.

Estamos en outubro de 1939. Cesaron os combates. En toda España padécese escaseza, e en Galicia podíanse conseguir moitos alimentos, desde patacas e fabas ata peixe, carne ou ovos; e por Galicia pululan unha nube de intermediarios para adquirir o que sexa e ao prezo que sexa para vendelos ao maior prezo posible. Os gobernadores civís eran as máximas autoridades provinciais na materia, e o noso protagonista concedeu rapidamente unha entrevista á Folla Oficial do Luns da Coruña para mostrar a súa man dura co mercado negro.

Julio Ramos era consciente de que unha maneira de frear o estraperlo consistía en dar a maior publicidade posible ao castigo a que se expoñían os infractores; a prensa, controlada polo réxime, publicaba puntualmente listas cos nomes e as penas dos castigados: multas, incautación da mercadoría, prohibición do exercicio do comercio ou a industria, cárcere.

Julio Ramos Alfageme, que como xa dixen ocupaba provisionalmente o cargo, revélasenos na entrevista como un home de ideas claras e linguaxe directa, disposto a acabar por todos os medios ao seu alcance cos estraperlistas e a evitar o desabastecemento local. A reportaxe é bastante amplo e vou reproducir textualmente aqueles parágrafos máis interesantes. Resalto unha parte das respostas en letra vermella. As declaracións do gobernador van detrás da letra ( G).

PRELUDIO

– ( G) Desde que me fixen cargo deste Goberno, non deixei nin un momento de preocuparme do abasto da provincia. É de tal importancia e relevo que, sen unha actuación enérxica e unha finalidade ben orientada, os problemas prodúcense a todas as horas e a perturbación alcanza por igual a produtores e consumidores.

UNHA NUBE DE INTERMEDIARIOS

– Sabe vostede seguramente o sinnúmero de intermediarios que se caeron sobre esta provincia e cidade?

– ( G) Seino e non me estraña. Fágase vostede cargo de que unha gran parte de España non pode ofrecer de momento ningún produto. A vesania vermella arrasou esas terras, e a falta de estímulo nos agricultores, durante a Fronte Popular, fixo que non se preocupasen dos cultivos. Temos, pois, que producir para toda España soamente os dous terzos da nación, ínterin non se recollan na primavera próxima as primeiras colleitas. Que ten de estraño que as provincias deficitarias afánense en lograr produtos de que se carece?.

– Pero esa necesidade fai que as demandas sexan esaxeradas con grave prexuízo do consumidor.

– ( G) E do produtor. Cre vostede que non se eu perfectamente que eses prezos que se andan ofrecendo non van parar no seu maior parte aos produtores?. Por iso trato de impedir eses agios ou ‘ estraperlos’, como agora chámanse. Xa ve vostede a campaña do Goberno. Que tomen nota os ansiosos que se atopan nesta provincia. Porque os transgresores serán castigados co cárcere e sancionados. Mañá empezarán a saír á luz as primeiras sancións, para que sirvan de advertencia e exemplaridade.

SEVERO CONTROL DAS EXPORTACIÓNS

– Cales son os problemas ou produtos que merecen a súa preferencia?.

– ( G) Todos; pero principalmente o peixe, carne, abíchelas, patacas, ovos e leite. Uns polo consumo e outros pola exportación. Polo pronto non autorizarei ningunha exportación sen que se me garanta previamente o consumo da provincia. – Déronse ordes en feiras e mercados?.

– ( G) Si señor. E a todos os xefes de estación [ferroviaria] e aos xefes de liña, e aos comandantes dos postos da Garda Civil. Sen a guía [documento oficial de venda] non se pode facturar, embarcar, nin circular ningún produto; guías que han de ir asinadas pola miña autoridade. Deste xeito controlo o comercio de todos os produtos e se o que se pagou aos produtores e cóbrase aos consumidores no lugar de destino.

BAIXARÁ A CARNE VACÚA

– E o réxime de matadoiro vai continuar como ata o de agora?

– ( G) De ningún modo!. (…) Trátase, nunha palabra, de poñer todo nunha soa man a fin de evitar os agios e os sobreprezos. O mesmo ha de ir facéndose en todos os matadoiros da provincia.

POXAS E FRAUDES NOS EMBUTIDOS

– A Prensa fala dunha intervención nas fábricas de embutidos.

– ( G) Naturalmente, porque tamén producían alzas nos prezos do gando. (…)

NON HABERÁ MÁIS PREZO QUE O OFICIAL

– Nunha palabra, señor Gobernador, que os intermediarios van ser freados nas súas ansias, non é iso?.

– ( G) Iso mesmo. E o primeiro que caia, responderá co cárcere e co seu peto. En Galicia existe unha verdadeira nube de intermediarios, xa antes de agora. Por iso vou vixiar as feiras evitando custe o que custe que se compre por encima do prezo oficial.

– E cre vostede que o gando ten un prezo remunerador para o labrador?.

– ( G) Iso ignóroo, e non é da miña incumbencia. O único que sei é que se ditou un prezo polo Estado e que este prezo ha de cumprirse por encima de todo. Se se cre que este prezo non é remunerador para Galicia, teñen medios as entidades gandeiras de facer chegar a súa voz ata o Estado e este –estea vostede seguro diso- se ve que teñen razón, fará as modificacións que se precisen. Non se obra agora nin por caprichos, nin por presións. Un Estado con autoridade dará a cada cal o seu. E iso por fortuna témolo en España.

HABICHUELAS E PATACAS, Á TARIFA

– Cre vostede que se restablecerá moi pronto a normalidade?

– ( G) Antes de oito días. Non sairá nin un saco de patacas nin de abíchelas que non vaia ao seu prezo de verdade: o de tarifa. Os mercados desta cidade estarán abastecidos. En peixe, facilitaráseme polos armadores todo canto se necesite para o noso consumo, e o resto poderase exportar.

– E dentro das prazas de abasto?.

– ( G) Xa sei por onde vai vostede. Peixe que entre en praza venderase aos compradores sen subterfuxios de ningún xénero. (…) Puxen un servizo de forzas de Asalto para impedir as mil treitas que adoita padecer o público. E o primeiro ou primeira que caia, irá dar cos seus ósos ao cárcere, ademais da sanción pecuniaria. Quero que saiban todos os cidadáns desta provincia, que todas estas manobras son para sabotear o réxime e o Estado que por fortuna réxenos, e que os que polas súas ansias e a súa contumacia esquézanse deste principio están expostos a que sexan os Tribunais militares os que os xulguen.

– E non poden saír en camións para outros sitios?

– ( G) O primeiro que se colla, sancionareino con verdadeira dureza, sen contemplacións.

UN ANO DE BENDICIÓN DE COLLEITAS

– Pode garantirse o abasto dos principais produtos?

– Por Deus, home!. Se esta provincia é a máis gandeira en vacún, a de maior produción de patacas … A riqueza da Coruña exprésase en cifras case astronómicas. Ademais foi un ano de magníficas colleitas, grazas a deus. A Providencia quixo demostrar elocuentemente como sabe remediar as necesidades creadas polas hostes de Moscova nesta guerra de redención que acabamos de sufrir. (…)

Meu dito meu feito. Empezaron a chover sancións que, como xa dixen, foron publicadas regularmente pola prensa para dar exemplo. Aquí temos unha, ao mes seguinte da entrevista.

Son multadas trece leiteiras de Ribeira e A Pobra por vender leite a prezo superior ao oficial, unha delas con dobre sanción por ademais “negarse a vendela, en caso de obrigarlle, a menos prezo” que o prezo oficial. Case todas as demais sancións son por exportar produtos a outras provincias sen licenza, entre elas a “un tal Sandalio, exportador de peixe nesta cidade”, a un veciño de Lugo “por transportar azucre escondido nunha caixa” e a outra veciña tamén de Lugo “por tratar de exportar da provincia mercadorías intervidas e que levaba ocultas entre uns tubos nun camión”.

A base de multas queríase frear un fenómeno que nacía de forzas poderosas. Era tal a escaseza de produtos de consumo habitual ata entón en España que o Vaticano tivo que tomar unha decisión extraordinaria, en outubro de 1940: por primeira vez na historia autorizouse a substitución do aceite de oliva por outros aceites na iluminación do Santísimo, e mesmo por lámpadas eléctricas. Un exemplo das moitas innovacións xurdidas das guerras.

Pero non era doado frear o mercado negro, e por lei do 3 de outubro de 1940 créanse as Fiscalías de Taxas, coa seguinte xustificación: “A persistencia en moitas provincias de abusos na venda de artigos de primeira necesidade, suxeitos ao réxime de taxas, e o aumento da especulación nesta materia, con dano grave para o abastecemento das poboacións e os fogares humildes españois, esixen medidas de rigor que corten, dunha vez, estas criminais manobras que, de persistir, levarían á fame e a ruína a todos os sectores da nosa Nación, impoñen a exemplaridade e a rapidez na corrección das infraccións, sen que os trámites xurídicos poidan servir de escudo aos infractores, mestres nas argucias de perturbar ou burlar á Xustiza con trámites ou atrasos”.

A lei tiña outros artigos que revelaban o seu carácter excepcional. Dous deles merecen ser destacados: no artigo 7º establecíase que das multas impostas “percibirá un corenta por cento o denunciante”; e no artigo 13º estipulábase: “Cando polos antecedentes e actividades dos infractores contra o réxime ou a súa conexión con elementos revolucionarios ou expatriados, existan vehementes indicios do propósito de perturbación da orde ou da economía nacional polos culpables ou a transcendencia do feito, polos graves danos que á Nación poida causar, merézao, os Tribunais de Xustiza que así o aprecien deberán consideralo comprendido dentro do delito de rebelión, e facer aplicación, no seu caso, das penas que o Código de Xustiza Militar establece para o castigo destes delitos”.

En resumo, premiábase a delación e autorizábanse os Consellos de Guerra para os casos digamos graves. Bo, pois non pasara unha semana desde a publicación da Lei cando a prensa daba conta dun Consello de Guerra a varios infractores. #Fixar o lector en quen era o primeiro acusado.

Nin máis nin menos que o noso protagonista, Julio Ramos. Pregúntome que tería en mente o redactor cando elixiu o adxectivo interesante para o título da noticia. Acá temos dúas versións diferentes.

Entre os acusados figuraba un comerciante de Santiago, José Vilas Sobrino, que aínda que fora directivo da Mocidade Republicana Radical desde 1934, xa en 1938 ofrecía a súa casa para aloxar alféreces do exército franquista e recibía o agradecemento do Auxilio Social polas súas doazóns. Tamén temos ao dono dunha droguería da Coruña –Víctor Vázquez Paredes-, e a un membro dunha destacada familia coruñesa –César Suárez de Centi-.

Pero o máis destacado dos acusados, e para quen o fiscal solicitaba unha importantísima multa (1.400.000 pesetas), era Domingo González Botas, almacenista e comerciante de Carballo, de orixe maragata, e concelleira na primeira corporación municipal franquista do seu pobo, en setembro de 1936. Cando o someten a Consello de Guerra xa fora multado varias veces por estraperlo. E o certo é que seguiu nos seus trece e converteuse durante a 2ª Guerra Mundial en traficante de wolframio.

Descoñezo tanto a condena final como os delitos concretos polos que Julio Ramos foi acusado. Suborno, malversación de fondos e auxilio á rebelión, segundo o fiscal. Suborno é o delito que comete un funcionario que acepta subornos. Malversar fondos é apropiarse de diñeiro público. Auxilio á rebelión?. Imaxino que sería por facilitar o estraperlo e, como dicía o artigo 13 da lei antes citada, danar así á economía nacional.

Non creo que o noso ‘cazador cazado’ houbese apoiado a elementos revolucionarios. Era o típico funcionario que había ido ocupando cargos administrativos nos gobernos provinciais. Tras ser secretario do gobernador de Córdoba en 1935, en abril de 1936 foi designado Xefe de Negociado de 1ª Clase no goberno civil da Coruña, onde se mantivo durante a Guerra. O seu momento de gloria como gobernador interino durou pouco.

A reportaxe concluía do seguinte modo: “Ata aquí a nosa conversación co señor Ramos Alfageme. Tan interesante é que estamos seguros de que os nosos lectores desculparán a extensión en mérito aos alcances da mesma”. Desde aquí un “totalmente de acordo” ao anónimo reporteiro.

BOE nº 277, pág. 6851

LEI DE 30 DE SETEMBRO DE DE 1940 pola que se crea a Fiscalía Superior de Taxas, encargada de facer cumprir, con todo rigor, o réxime sobre as mesmas.