Diferencias

Muestra las diferencias entre dos versiones de la página.

--- folgas_das_nosas_avoas [2020/01/15 21:23] – isabel
+++ folgas_das_nosas_avoas [2024/02/22 19:23] (actual) – iagoglez
@@ Línea 1: / Línea 1: @@
-<fs large><fc #6495ed>**Anexos**  / Folgas das nosas avoas</fc></fs>
+<fs large><color #6495ed>**Anexos**  / Folgas das nosas avoas</color></fs>
@@ Línea 7: / Línea 7: @@
 \\
-===== Huelga de lavanderas en Coruña =====
+===== Folga de lavandeiras en Coruña =====
 ----
 <WRAP center round box 95%>
-[[http://enigualdade.com/?s=cuando+los+trapos+sucios|Cuando los trapos sucios no se lavaban en casa]]
+[[http://enigualdade.com/?s=cuando+los+trapos+sucios|Cando os trapos sucios non se lavaban na casa]]
-Hasta que las innovaciones técnicas y las mejoras de las redes de suministro de agua y electricidad llegaron a las viviendas, el lavado de ropa de las familias acomodadas era realizado por mujeres especializadas en este tipo de trabajo. De aquella los censos eran escasos y las estadísticas, de lo que ahora llamaríamos tamaño del mercado, inexistentes, pero había una legión de mujeres (y algunos, pero pocos, hombres) que soportaba duras condiciones y abusos.
+Ata que as innovacións técnicas e as melloras das redes de subministración de auga e electricidade chegaron ás vivendas, o lavado de roupa das familias acomodadas era realizado por mulleres especializadas neste tipo de traballo. Daquela os censos eran escasos e as estatísticas, do que agora chamariamos tamaño do mercado, inexistentes, pero había unha lexión de mulleres (e algúns, pero poucos, homes) que soportaba duras condicións e abusos.
-La falta de agua corriente y la escasez de espacios apropiados en el interior de las viviendas obligaba a utilizar los lavaderos públicos o en la orilla de los ríos. El trabajo era especialmente ingrato y con especiales consecuencias para la salud ya que debían permanecer muchas horas de pie y dobladas sobre las tablas o piedras de lavar, en un ambiente húmedo e insano, con las manos mojadas y atacadas por los componentes de los jabones, creando así un clima propicio para catarros, afonías y dolores de huesos y músculos, sin olvidar la posibilidad de contagio de la ropa sucia de los enfermos.
+A falta de auga corrente e a escaseza de espazos apropiados no interior das vivendas obrigaba a utilizar os lavadoiros públicos ou na beira dos ríos. O traballo era especialmente ingrato e con especiais consecuencias para a saúde xa que debían permanecer moitas horas de pé e dobradas sobre as táboas ou pedras de lavar, nun ambiente húmido e  insano, coas mans molladas e atacadas polos compoñentes dos xabóns, creando así un clima propicio para catarros,  afonías e dores de ósos e músculos, sen esquecer a posibilidade de contaxio da roupa sucia dos enfermos.
-Lavadero de Montes-OzaAl trabajo de lavar, entender y recoger la ropa había que añadir las caminatas que muchas debían realizar, cargadas con la colada por caminos intransitables. Así [[http://lacorunademistiempos.wordpress.com/2010/10/05/lavanderas/|lo cuenta una de las privilegiadas que podían pagar]] por el servicio:
+Lavadoiro de Montes- OzaAl traballo de lavar, entender e recoller a roupa había que engadir as camiñadas que moitas debían realizar, cargadas coa coada por camiños intransitables. Así [[http://lacorunademistiempos.wordpress.com/2010/10/05/lavanderas/|cóntao unha das privilexiadas que podían pagar]] polo servizo:
-<blockquote>Y es que recuerdo aún con estremecimiento las manos moradas y destrozadas por los sabañones reventados de las lavanderas, esas mujeres que venían a nuestras casas en busca de la colada diaria, una circunstancia que hoy nos sacudiría las conciencias, pero que entonces lo asumíamos con la mayor naturalidad del mundo.
+<blockquote>E é que recordo aínda con  estremecimiento as mans moradas e esnaquizadas polos  sabañones rebentados das lavandeiras, esas mulleres que viñan ás nosas casas en busca da coada diaria, unha circunstancia que hoxe nos sacudiría as conciencias, pero que entón o asumiamos coa maior naturalidade do mundo.
-La cantidad de ropa para lavar era considerable, en la medida que abundaban las familias numerosas. La que no podía asumir la criada en la propia casa, era entregada a las lavanderas, junto con el correspondiente trozo de jabón, adquirido al por menor y en barras de 40 centímetros (…) Después de anotar con minuciosidad la clase y número de piezas entregadas, estas heroicas mujeres las introducían en el pesado cesto que subían a los pisos sobre sus cabezas, para después descargarlos sobre los lomos de los burros que dirigían al gélido río para iniciar su dura labor, de rodillas, sobre cualquier piedra lisa de la orilla. Una vez lavada, tendida y seca, era devuelta después de una semana y de la misma forma a los hogares, donde la señora comprobaba que nada faltara para pagar los servicios.</blockquote>
+A cantidade de roupa para lavar era considerable, na medida que abundaban as familias numerosas. A que non podía asumir a criada na propia casa, era entregada ás lavandeiras, xunto co correspondente anaco de xabón, adquirido polo miúdo e en barras de 40 centímetros (…) Despois de anotar con minuciosidade a clase e número de pezas entregadas, estas heroicas mulleres introducíanas no pesado cesto que subían aos pisos sobre as súas cabezas, para despois descargalos sobre os lombos dos burros que dirixían ao xélido río para iniciar o seu duro labor, de xeonllos, sobre calquera pedra lisa da beira. Unha vez lavada, tendida e seca, era devolta despois dunha semana e da mesma forma aos fogares, onde a señora comprobaba que nada faltase para pagar os servizos.</blockquote>
-Pero lo peor era la incapacidad para ganarse la vida por la falta de agua durante las sequías o los problemas de abastecimiento y surgía la rivalidad entre las mujeres que, con frecuencia, acababan en reyertas que incluso precisaban la presencia de las fuerzas públicas para calmar los ánimos. En más de una ocasión, llevaron sus quejas a la prensa, que eran recogidas en este “tono condescendiente”:
+Pero o peor era a incapacidade para gañarse a vida pola falta de auga durante as secas ou os problemas de abastecemento e xurdía a rivalidade entre as mulleres que, con frecuencia, acababan en liortas que mesmo precisaban a presenza das forzas públicas para acougar os ánimos. En máis dunha ocasión, levaron as súas queixas á prensa, que eran recollidas neste “ton  condescendiente”:
 <WRAP center round box 85%>
-Un grupo de estas humildes cuantas simpáticas trabajadoras vino ayer en son de ruego a nuestra redacción. Estas mujeres de nuestro país no sueñan en pedir gollerías. De ellas, laboriosas y esclavas de su hogar, a los marimachos sufragistas, hay un intervalo infinito. Veamos, sino, cuál es la aspiración de las lavanderas de Elviña.
+Un grupo destas humildes cantas simpáticas traballadoras veu onte en son de rogo á nosa redacción. Estas mulleres do noso país non soñan en pedir  gollerías. Delas, laboriosas e escravas do seu fogar, aos  marimachos  sufragistas, hai un intervalo infinito. Vexamos, senón, cal é a aspiración das lavandeiras de Elviña.
-Para venir de sus casas y regresar, transitan por un antiquísimo camino vecinal, que desde el puente de Monelos baja al lugar de los Molinos bordeando la tampia de la Huerta del General, frente a la Pente de Pedra, bifurcará luego en dirección de Elviña y de San Cristóbal.
+Para vir das súas casas e regresar, transitan por un  antiquísimo camiño veciñal, que desde a ponte de Monelos baixa ao lugar dos Muíños bordeando a  tampia da Huerta do Xeneral, fronte á  Pente de  Pedra, bifurcará logo en dirección de Elviña e de San Cristóbal.
-Este camino, completamente destrozado ahora, en invierno es absolutamente intransitable. Las aguas del río y las lluvias lo anegan, llegando a tal nivel, que las caballerías se entierran hasta el pecho. En esta época del año, las lavanderas obtienen del director de la Granja el favor de dejarlas pasar por el interior de ésta, ahorrándose así uno de los peores trozos del camino; pero esto, sobre lo gravoso y molesto, no tiene razón de ser habiendo un camino público que debe estar habilitado en forma para el tránsito. Que sea arreglado, ya que resultaría fácil y económico, es lo que piden las lavanderas.
+Este camiño, completamente esnaquizado agora, no inverno é absolutamente intransitable. As augas do río e as choivas asolágano, chegando a tal nivel, que as cabalerías se enterran ata o peito. Nesta época do ano, as lavandeiras obteñen do director da Granxa o favor de deixalas pasar polo interior desta, aforrándose así un dos peores anacos do camiño; pero isto, sobre o  gravoso e molesto, non ten razón de ser habendo un camiño público que debe estar habilitado en forma para o tránsito. Que sexa arranxado, xa que resultaría fácil e económico, é o que piden as lavandeiras.
-De la parroquia de Elviña pasan por allí más de cien de éstas los días de recogida y entrega de ropas. )…) Nosotros recogemos el ruego de las simpáticas lavanderas y lo trasladamos íntegro con nuestra más especial recomendación a los diputados provinciales. La Voz de Galicia, 16-4-1913
+Da parroquia de Elviña pasan por alí máis de cen destas os días de recollida e entrega de roupas. (…) Nós recollemos o rogo das simpáticas lavandeiras e trasladámolo íntegro con nosa máis especial recomendación aos deputados provinciais. A Voz de Galicia, 16-4-1913
 </WRAP>
-A cambio de este duro trabajo que realizaban, los salarios de las lavanderas eran de los más cutres de todos los que realizaban las mujeres (siempre por debajo de los realizados por hombres, aún siendo los mismos). La situación era semejante en todos los lugares. Según el censo de 1905, en Barcelona las lavanderas cobraban entre 2 y 3 pesetas diarias, uno de los salarios más bajos de todos los trabajo realizados por colectivos femeninos [M. Tatjer Mir, 2002:13].
+A cambio deste duro traballo que realizaban, os salarios das lavandeiras eran dos máis cutres de todos os que realizaban as mulleres (sempre por baixo dos realizados por homes, aínda sendo os mesmos). A situación era semellante en todos os lugares. Segundo o censo de 1905, en Barcelona as lavandeiras cobraban entre 2 e 3 pesetas diarias, un dos salarios máis baixos de todos o traballo realizados por colectivos femininos [M. Tatjer Mir, 2002:13].
-Esta situación de franca desventaja fue lo que llevó a un buen grupo de lavanderas de A Coruña, que durante la huelga de 1907 eran unas mil, a organizarse sindicalmente integrándose inicialmente en el centro de oficios “La Heterogénea” formando luego una asociación propia: “El Alba de lavanderos y lavanderas”.
+Esta situación de franca desvantaxe foi o que levou a un bo grupo de lavandeiras da Coruña, que durante a folga de 1907 eran unhas mil, a organizarse  sindicalmente integrándose inicialmente no centro de oficios “A Heteroxénea” formando daquela unha asociación propia: “O Alba de  lavanderos e lavandeiras”.
-En mayo de 1907 anunciaron que iban a subir las tarifas y, pocos días más tarde, la prensa recogía la noticia de que se acababan de asociar, al tiempo que comunicaban al público las nuevas tarifas y las novedades introducidas en el sistema y periodicidad de recogida y entrega de la ropa.
+En maio de 1907 anunciaron que ían subir as tarifas e, poucos días máis tarde, a prensa recollía a noticia de que se acababan de asociar, á vez que comunicaban ao público as novas tarifas e as novidades introducidas no sistema e periodicidade de recollida e entrega da roupa.
 <WRAP center round box 85%>
-Se ha confirmado la noticia. Las lavanderas de La Coruña y de fuera de La Coruña, constituidas en gremio y asociadas a lo que parece a La Heterogénea, centro de oficios varios reorganizado últimamente en el pueblo, reparten profusamente desde ayer una hoja con la tarifa de los precios que podrán en vigor desde primero de mes (…) Hay en las observaciones generales alguna que han de parecer particularísimas.
+Confirmouse a noticia. As lavandeiras da Coruña e de fóra da Coruña, constituídas en gremio e asociadas ao que parece á Heteroxénea, centro de oficios varios reorganizado ultimamente no pobo, reparten  profusamente desde onte unha folla coa tarifa dos prezos que poderán en vigor desde primeiro de mes (…) Hai nas observacións xerais algunha que han de parecer  particularísimas.
-La ropa que tenga más uso que el de una semana, siendo ropa interior, pagará precio doble y lo mismo será si es ropa atrasada (…)
+A roupa que teña máis uso que o dunha semana, sendo roupa interior, pagará prezo dobre e o mesmo será se é roupa atrasada (…)
-Las prendas que no lleven las marcas de la casa respectiva, no será responsable de ellas la lavandera en caso de extravío.
+As pezas que non leven as marcas da casa respectiva, non será responsable delas a lavandeira en caso de extravío.
-La ropa sucia se recogerá los domingos de cada semana desde las ocho de la mañana a dos de la tarde y sin limitación de hora dentro de las que se señalan, y de lo contrario quedan para otra semana.
+A roupa sucia recollerase os domingos de cada semana desde as oito da mañá a dúas da tarde e sen limitación de hora dentro das que se sinalan, e pola contra quedan para outra semana.
-Cuando se tenga que recoger la ropa fuera del plazo que se señala, se pagará dos pesetas con cincuenta céntimos por el viaje que tiene que dar la lavandera para hacer la recogida.
+Cando se teña que recoller a roupa fose do prazo que se sinala, pagarase dúas pesetas con cincuenta céntimos pola viaxe que ten que dar a lavandeira para facer a recollida.
-El pago del lavado de ropa se hará por semana”. (La Voz de Galicia, 25-5-1907)
+O pago do lavado de roupa farase por semana”. (La Voz de Galicia, 25-5-1907)
 </WRAP>
-Los nuevos precios del lavado –de 4 a 5 duros semanales por familia- parecieron excesivos a muchos de los usuarios, de modo que los cronistas locales presagiaban fuertes tensiones y posible huelga. Este aumento significaba, para las lavanderas, un aumento razonable de entre diez y quince céntimos semanales por persona, pero los detractores de la huelga argumentaban que se trataba del doble de lo que se venía pagando por los mismos servicios. La huelga de las lavanderas empezó el 1 de junio de 1907, prolongándose ininterrumpidamente durante dos semanas, y contó con una elevadísima participación. A pesar de las noticias contradictorias que ofreció la prensa local durante los días de la huelga con la evidente intención de romperla, lo cierto es que la participación de las lavanderas fue mayoritaria.
+Os novos prezos do lavado –de 4 a 5 duros semanais por familia- pareceron excesivos a moitos dos usuarios, de modo que os cronistas locais presaxiaban fortes tensións e posible folga. Este aumento significaba, para as lavandeiras, un aumento razoable de entre dez e quince céntimos semanais por persoa, pero os detractores da folga argumentaban que se trataba do dobre do que viña pagando polos mesmos servizos. A folga das lavandeiras empezou o 1 de xuño de 1907, prolongándose ininterrompidamente durante dúas semanas, e contou cunha  elevadísima participación. A pesar das noticias contraditorias que ofreceu a prensa local durante os días da folga coa evidente intención de rompela, o certo é que a participación das lavandeiras foi maioritaria.
-Se pusieron guardias municipales en los principales lavaderos y en los día siguientes de la huelga, para evitar coacción y peleas, el gobernador dispuso que un buen número de guardas civiles de caballería e infantería recorriesen los caminos de entrada a la ciudad para evitar que se impidiese a las lavanderas que deseaban trabajar llegar a las casas a recoger o entregar ropa, según informaban los diarios de la época.
+Puxéronse gardas municipais nos principais lavadoiros e nos día seguintes da folga, para evitar coacción e pelexas, o gobernador dispuxo que un bo número de gardas civís de cabalería e infantería percorresen os camiños de entrada á cidade para evitar que se impedise ás lavandeiras que desexaban traballar chegar ás casas para recoller ou entregar roupa, segundo informaban os diarios da época.
-<fc #800080>Esta huelga fue muy significativa, ya que se trataba de la primera de un colectivo mayoritariamente femenino que no trabajaba en una fábrica. Puede que esta novedad fuese sentido como un peligro de contagio a otros colectivos de mujeres que trabajaban al servicio de patrones individuales, una poderosa razón que explicaría, por lo menos en parte, a posición tomada en su contra por los comentaristas de la prensa local, individuos también afectados en su vida familiar por esta huelga.</fc>
+<color #800080>Esta folga foi moi significativa, xa que se trataba da primeira dun colectivo maioritariamente feminino que non traballaba nunha fábrica. Poida que esta novidade fose sentido como un perigo de contaxio a outros colectivos de mulleres que traballaban ao servizo de patróns individuais, unha poderosa razón que explicaría, polo menos en parte, a posición tomada na súa contra polos comentaristas da prensa local, individuos tamén afectados na súa vida familiar por esta folga.</color>
-Fuente documental: «O orballo da igualdade»
+Fonte documental: «O orballo da igualdade»
+</WRAP>
+==== ¿Qué consegieron coa súa folga? ====
+<WRAP center round box 95%>
+A diferenza doutras folgas, especialmente das protagonizadas por colectivos masculinos, **a prensa local burguesa reaccionou con descaro contra a folga das lavandeiras**. Criticou a subida das tarifas, esaxerou as diferenzas de criterio entre as mulleres traballadoras, minimizou os efectos e alcance e animou á veciñanza coruñesa a utilizar os servizos das lavandeiras doutros lugares.
+En claro afán de distorsión informativa a prensa chegou mesmo a “comentar con satisfacción” como «as señoras, antes de aceptar as novas tarifas, preferían ir elas mesmas a lavar» ou mandar ás serventes domésticas, de modo que nunca tan animados estaban como naqueles días os lavadoiros da cidade. **As mesmas autoridades, xustificando que as medidas tomadas eran unicamente para garantir a orde pública, aumentaron o ritmo de reposición de auga nos lavadoiros e reforzaron a seguridade con forza pública**.
+<WRAP center round box 85%>
+En realidade concédese escasa transcendencia á folga, porque as familias dispoñen de medios para evitar que o conflito adquira proporcións alarmantes, xa enviando as roupas a Ferrol, a Sada, a  Puentedeume, a Carballo e a outros pobos próximos, xa utilizando os servizos das mesmas domésticas e de moitas veciñas da Coruña.
+Para dar maiores facilidades a este recurso que polo momento soluciona satisfactoriamente a cuestión, o alcalde accidental Sr. Lens dispuxo que desde onte renóvese a auga nos lavadoiros públicos da cidade ás nove da noite en lugar de facelo ás doce, como ata o de agora viña facéndoo, e que volva repetirse aquela operación ás cinco da mañá todos os días.
+O Noroeste, 4-6-1907
+Na maioría das casas non tiveron necesidade as lavandeiras de manifestar que se declaraban en folga, porque xa coñecidos os seus propósitos, foron despedidas ou o que é o mesmo, “foilles feita a conta”.
+Os seus colegas de Betanzos, Ferrol,  Puentedeume, Sada e dos demais pobos que teñen fácil comunicación coa Coruña, están de parabén. Nos vapores que fan a carreira ao Ferrol, nos trens e nos coches que efectúan diariamente viaxes aos devanditos pobos, saíron o domingo e onte numerosos fardos de roupa sucia que, despois de lavada volverán á Coruña.
+A Voz de Galicia, 4-6-1907.
 </WRAP>
+{{ http://enigualdade.com/wp-content/uploads/2014/11/380385_2Lavadero_SanPedroDeVisma.jpg?225|}}Durante a folga repartíronse na cidade varias follas entre a poboación explicando e xustificando os dous motivos centrais do paro: escaseza de remuneración e falta de hixiene nos lavadoiros pola escasa atención prestada polas autoridades municipais a estes establecementos. A inesperada duración do paro sorprendeu a moitos usuarios e aos cronistas locais que, mesmo durante a mesma, esforzábanse en asegurar que a folga fracasase repetindo insistentemente que as lavandeiras eran perfectamente prescindibles.
+A intoxicación da información chegou ao extremo de asegurar que algún dos asociados fuxísese co diñeiro da organización e, #ante a falsidade do dato, pasouse á  ridiculización das cantidades de que dispoñían as traballadoras. Paralelamente aos comentarios sobre a mancha da folga e con evidente afán de  desanimar ás lavandeiras, saían diariamente  elogiosos comentarios á iniciativa de establecer, por parte da  Coperativa Militar e Civil, un lavadoiro mecánico que podía entrar en servizo en moi pouco tempo. Días antes de que acabase en realidade o paro, a prensa daba por seguro o fracaso da folga e a volta das lavandeiras á situación anterior ao movemento reivindicativo.
+<WRAP center round box 85%>
+Pode darse por fracasada a folga de lavandeiras, que está a piques de terminar da maneira máis desastrosa para as infelices mulleres (…)
+Dise que se fuxiu [o presidente da asociación co diñeiro que recadara entre as lavandeiras a pretexto de organizar a sociedade de resistencia que para elas de resultados completamente negativos. O rumor non puido confirmarse.
+O Noroeste, 11-6-1907
+Un representante da xunta administrativa do gremio de  lavanderos e lavandeiras visitounos onte para dicirnos que non é exacto (…) que o presidente de @dicha xunta desaparecese cos fondos sociais; que os asociados non pagan cota algunha, e que só se recadaron entre todos eles 103 pesetas para gastos de propaganda e organización, dos cales van investidas nestes traballos 93,30. Resulta, pois que só teñen de fondos nove pesetas e media, cantidade ben insignificante, por certo.
+O Noroeste, 12-6-1907.
+</WRAP>
+<fs medium>**Avances sociais, que non individuais**</fs>
+O lavadoiro mecánico da Cooperativa Militar e Civil foi inaugurado un ano despois, o 13 de outubro de 1908. Situado no camiño da estación do ferrocarril, estaba dirixido por técnicos alemáns e contaba con servizo de coches para recoller e devolver a roupa, de incendios, e un taller de mulleres encargadas de coser, repasar e dar brillo á roupa que o necesitase. Con todo non eliminou en Coruña os lavadoiros públicos nin a as lavandeiras individuais, que foron pasando a ser explotadas baixo novas fórmulas de intermediación.
+<WRAP center round box 85%>
+**Os lavadoiros públicos**
+Un milleiro de mulleres, pouco máis ou menos, acode diariamente ao lavadoiro público municipal instalado na chaira do Orzán. Os  pilones deste lavadoiro énchense tres veces durante a xornada, e para que as distintas quendas de lavandeiras non laven a roupa en auga sucia, deben encherse aqueles cinco veces polo  memos.
+Ademais, para que a operación de baleirar e encher fágase rapidamente, deben instalarse dúas billas e o actual, co que se tarda unha hora en dar a auga suficiente, podería servir para  enchufar unha manga e facer a limpeza que agora se fai a forza de  valdeo, dun modo deficiente e  lentísimo (…)
+O novo lavadoiro da rúa da Torre é  utilísimo para os centenares de mulleres que alí acoden (…) O terceiro lavadoiro de que imos falar non existe, pero, a fe de ser sinceros, non é porque non se advirta a diario a necesidade de que se estableza.
+A Voz de  Galilcia, 16-11-1911.
+</WRAP>
+Con todo, a pesar das melloras e do número de lavadoiros, seguíanse producindo as queixas da poboación sobre as deficiencias hixiénicas neses lugares, queixas que eran reiteradamente comentadas na prensa (a mesma que boicotease a folga e as súas reivindicacións), á vez que tamén se achegaban posibles solucións.
+<WRAP center round box 85%>
+**A saúde na Coruña. Os lavadoiros públicos**
+Insistiremos no tema cantas veces sexa preciso, ata que se nos oia.
+Hai que mellorar as condicións hixiénicas dos lavadoiros públicos. Imponse acabar coa vergoña de que unha mesma pila común, nunha mesma auga sucia e infecta, que só se renova cada seis ou oito horas! lávense e mestúrense as roupas das persoas que gozan de boa saúde e as das que están enfermas.
+Xa explicamos en que consiste a leve transformación que se pretende (…) tomando como modelo o que a este respecto faise en Bilbao, Santander, Barcelona, San Sebastián e noutros pobos adiantados e cultos. Os que non se decatan ou non queren decatarse, son capaces de dicir que non hai diñeiro para acometer a pequena obra e que o mellor será aprazala… para cando se realice o  empréstito.
+Nada diso. Dotar de auga suficiente e continua aos lavadoiros públicos, agora que abunda, e establecer en cada un deles unha serie de pequenas divisións,  contorneándolas, cunhas billas individuais, é #cuestión de moi poucas pesetas e de moi pouco tempo. É bochornoso, pero ademais  peligrosísimo o que ao presente acontece. Os médicos debesen cooperar a esta campaña de  higienización.
+Cada piscina desas, en torno das cales se suceden día e noite todas as xentes pobres do pobo, constitúe o máis  espantable viveiro de xermes contaxiosos que cabe imaxinar.
+La Voz de Galicia, 6-3 1913.
+</WRAP>
+As lavandeiras, como colectivo de mulleres traballadoras ao servizo de casa allea, foron desaparecendo lentamente, a medida que a auga corrente chegaba aos domicilios e que nestes instalábanse lavadoiros particulares de carácter doméstico pero  [[http://emalcsa.de-mudanza.net/|os inicios da infraestrutura da auga foron privados e problemáticos]]. Así tiña que promocionarse a empresa en 1918
+{{ http://enigualdade.com/wp-content/uploads/2014/11/AguasDeLaCorua-SA-1918-1024x680.jpg?450 |}}
+A desaparición definitiva das lavandeiras chegou coa introdución de máquinas accionadas mecanicamente e, máis tarde, por enerxía eléctrica. Antes da definitiva desaparición deste oficio, moitas mulleres traballaron nos lavadoiros mecánicos que se estableceron na cidade, pero os problemas laborais continuaron existindo para estas traballadoras.
+</WRAP>
+===== Os lavadoiros como espazo social =====
-===== Fixérono =====
-----
 <WRAP center round box 95%>
+[[https://serhistorico.net/2018/05/14/el-lavadero-y-las-lavanderas-reivindicacion-de-un-espacio-social-femenino/|O lavadoiro e as lavandeiras: reivindicación dun espazo social feminino]], artigo elaborado por Luís da Cruz
-[[http://enigualdade.com/2014/11/13/cuando-los-trapos-sucios-no-se-lavaban-en-casa-y-ii/|Cando os trapos sucios non se lavaban en casa (I)]]
+{{ https://serhistoricos.files.wordpress.com/2018/05/lavadero2.jpg?400 |}}
-[[http://enigualdade.com/2014/11/13/cuando-los-trapos-sucios-no-se-lavaban-en-casa-y-ii/|Cando os trapos sucios non se lavaban en casa (y II)]]
+En abril de 1917, 40.000 lavanderas protagonizaron en Petrogrado la primera gran huelga al gobierno provisional, formado tras la revolución de febrero. Pedían aumento de salarios, mejores condiciones laborales y jornada de 8 horas. Aquella huelga, apoyada por Aleksandra Kollontai entre otras y posible por la formación del sindicato de lavanderas en 1905, se inserta de la importante [[https://www.jacobinmag.com/2017/05/women-workers-strike-russian-revolution-bolshevik-party-feminism|onda de mobilizacións de mulleres rusas]] que serviría para abrir unha das brechas que desembocaría na revolución de Outubro, que comezara o 23 de febreiro, Día Internacional das Mulleres.
+O exemplo da muller traballadora participando da mobilización política permite  atisbar a importancia do colectivo, pero o peso que os feitos seguen tendo na  historiografía tapa o coñecemento dun traballo (o de lavandeira) e un espazo social (os lavadoiros) que, sen ser aínda moi coñecidos, algúns autores sinalaron como centrais na socialización das mulleres das clases populares.
+Ser lavandeira constituía unha das principais ocupacións durante o  XIX: en Inglaterra e Gales eran a undécima ocupación en 1861, segundo [[http://www.carmensarasua.es/|Carmen Sarasúa]], a pesar de que era habitual consignar “os seus labores” nos censos. Tratábase dunha **ocupación típica das clases populares**, que en non poucas ocasións era exercida por mulleres “cabeza de familia”. Francisco Laso, The Laundress (1858)
+{{ https://serhistoricos.files.wordpress.com/2018/05/francisco_laso_-_the_laundress_-_google_art_project.jpg|}}O lavadoiro foi aludido como lugar de sociabilidad das mulleres das clases populares na cidade pola historiadora [[https://es.wikipedia.org/wiki/Michelle_Perrot|Michelle Perrot]], junto co mercado e a propia rúa. Fronte ao salón de té ou a Iglesia, espazos de encontro das mulleres de clase alta, o lavadoiro constitúese nunha contorna exclusivamente feminina para as clases populares, no que **ás veces se mesturan o traballo de reprodución social e o emprego remunerado** (Perrot, 1997).
+[[http://www.ub.edu/geocrit/oyon.htm|José Luis Oyón]] estudou os lavadoiros na cidade de Barcelona como núcleo de  sociabilidad, básicos para a formación da cidade popular  ( Oyón  pp: 327-328), xunto coas tabernas e as tendas de alimentación. Non é casual que as primeiras demandas de CNT sobre a mellora da vivenda obreira en 1917 incluísen a **creación de lavadoiros gratuítos**. A través dos libros de Matricula Industrial,  Oyón censa 221 lavadoiros na cidade, con preto de 7000 bancas, á altura de 1914. A pesar de que neste momento, e ata os anos 30, o número de lavadoiros decrece en relación á poboación, isto non sucede nos barrios obreiros, sempre  esquinados na senda do progreso urbano. O autor, a través de entrevistas persoais, chegou á conclusión de que os lavadoiros **eran un importante núcleo de  sociabilidad feminina durante o primeiro terzo de século**.
+Ademais de permitir o encontro das clases populares e, presumiblemente, a posta en común dos problemas que a todas afectaban, a recado que o lavadoiro – como o mercado–, constituíu un lugar privilexiado para a circulación da información nos barrios. Este abono para a comunicación oral e o rumor quedou na cultura popular moi ligado á imaxe da “murmuración”, sen dúbida favorecida polo prexuízo de xénero dirixido cara ás mulleres.
+En catalán, a expresión //fer  safareig// alude á murmuración ocasional, como lembra  Oyón, e a equiparación era habitual tamén na época na que o lavadoiro aínda constituía unha auténtica institución social. Se nun parlamento ou noutro foro de //señores ben// rendía a desorde falábase de “discusións, que alcanzaron os máis dos días honras de  plazuela, e outros, de lavadoiros públicos, convertendo o parlamento nunha Casa de Tócame Roque” (O Xefe 18-12-1886).
+Ademais, os lavadoiros parecen ser **lugares de referencia social no espazo urbano**. É relativamente frecuente que se utilicen como sinalización para indicar localizacións ou, por exemplo, para indicar o traxecto de coches de praza: “pola estrada do Pardo ata o lavadoiro chamado dos  Cipreses” (Almanaque e Guía  Matritense 1894).
+No lavadoiro coincidían mulleres que lavaban para a súa familia, criadas e lavandeiras profesionais, que lavaban semanalmente a roupa de familias ou institucións. **O traballo era moi duro**: a auga causáballes enfermidades bronco respiratorias e na pel, traballaban ao aire libre durante todo o ano e debían transportar peso.
+A penosa situación dos lavadoiros, a maioría privados desde o século  XX, foi denunciada a miúdo por  higienistas e organizacións obreiras. En 1903 a Revista Branca publicaba un extenso artigo titulado [[http://hemerotecadigital.bne.es/issue.vm?id=0002873128|A independencia económica da muller no século XX]] no que se reclamaba a importancia de que as mulleres proletarias dispuxesen de cociñas económicas e lavadoiros municipais. Así mesmo, a reclamación do lavadoiro municipal aparece brevemente no [[http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000187670&page=1|programa electoral]] de **Pablo Iglesias en 1910** ou no repertorio de esixencias de CNT en 1917, como vimos.
+O carácter feminino do traballo de lavandeira **propiciou unha contorna pouca separada do traballo de coidados**. Neste fragmento da forxa dun rebelde, de  [[https://es.wikipedia.org/wiki/Arturo_Barea|Arturo Barea]], apréciase a importancia da cooperación entre as lavandeiras –e as súas familias– para sacar ambos os traballos adiante:
+<WRAP center round box 95%>
+Os douscentos pantalóns énchense de vento e ínflanse. Parécenme homes gordos sen cabeza, que se balancean colgados das cordas do  tendedero. Os mozos corremos entre as fileiras de pantalóns brancos e repartimos  azotazos sobre os traseiros inchados. A señora Encarna corre detrás de nós coa pa de madeira con que golpea a roupa sucia para que escorra a  pringue. Refuxiámonos no labirinto de rúas que forman as catrocentas sabas húmidas. Ás veces consegue alcanzar a algún; os demais comezamos a tirar  pellas de barro aos pantalóns. Quedan manchas, coma se houbésense  ensuciado neles, e pensamos nos azoutes que lle van a dar por cocho ao dono. Pola tarde, cando os pantalóns están secos, axudamos a contalos en cheas de dez ata completar os douscentos. Os mozos das lavandeiras reunímonos coa señora Encarna no piso máis alto da casa do lavadoiro. É unha nave que ten encima o tellado dobrado en dous. A señora Encarna cabe no medio de pé e case dá co moño na viga central. Nós quedámonos aos lados e damos coa cabeza no teito. Á beira da señora Encarna está a chea de pantalóns, de sabas, de calzóns e de camisas. Ao final están fúndalas das almofadas. Cada peza ten un número, e a señora Encarna vai cantando e tirándoas ao mozo que ten aquela ducia ao seu cargo. Cada un de nós temos ao noso lado dous ou tres cheas, onde están os «vintes», os «trintas» ou os «sesentas». Cada peza deixámola caer na súa chea correspondente. Despois, en cada funda de almofada, coma se fose un saco, metemos un pantalón, dúas sabas, un par de calzóns e unha camisa, que teñen todos o mesmo número.
+</WRAP>
+O coidado dos nenos era central, como se ve, e en 1871 inaugúrase casa **Asilo de Lavandeiras de Madrid** preto da Porta de San Vicente, que en 1901 albergaba a 400 nenos.
+<fs medium>**O fío levantisco das lavanderas**</fs>
+|  {{ https://serhistoricos.files.wordpress.com/2018/05/lavanderas.jpg?700 |}} \\ Hull Laundry Strike 1920 | http://www.unionhistory.info  |
+Ademais do das traballadoras lavandeiras de  Petrogrado, coñecemos moitos exemplos de **conflitos sociais e laborais** protagonizados por lavandeiras en todo o mundo. A prensa española deu noticia entre finais do  XIX e principios do  XX de diferentes motíns e folgas internacionais protagonizados por lavandeiras: París e  Saint  Etienne en 1890, Londres en 1891 ou Nova York 1912.
+Estes conflitos deberon alcanzar dimensións considerables, pero tamén foron frecuentes conflitos de carácter local, como o que levou a  amotinarse ás lavandeiras dun establecemento no Paseo Imperial de Madrid por desavinzas co novo regulamento interno do lavadoiro (O Século Futuro 2-6-1892).
+Lavandeiras que se puxeron en folga en Atlanta
+Só un mes despois, o 4 de xullo de 1892 e os días sucesivos, a sociedade madrileña puxo os ollos sobre o colectivo das lavandeiras #ante o anuncio dun seguro motín que non chegou a producirse, máis aló dalgúns alborotos. O Concello conservador de [[https://es.wikipedia.org/wiki/Alberto_Bosch_y_Fustegueras|Alberto Bosch e Fustegueras]] estableceu novos tributos á venda ambulante e outras actividades, o que ocasionou un motín o día 4 no que foron detidas algunhas vendedoras. Especulouse nos días sucesivos con que lavandeiras e  cigarreras –o colectivo feminino de maior prestixio popular no tocante á mobilización– levantaríanse tamén, e mesmo os donos dalgúns lavadoiros privados pecharon por precaución.
+A prensa da época reflicte unha **actitude decididamente insumisa ante o pago** do tributo por parte das mulleres, tanto entre as vendedoras como entre lavandeiras, a pesar de que os  cobradores acudían ás beiras do río Manzanares acompañados de gardas a pé e dacabalo. Durante aqueles días estableceuse unha vixilancia especial no cárcere de mulleres #ante o medo de que as lavandeiras acudisen a liberar ás vendedoras detidas durante o motín, pero nun pouco tempo as augas volveron ao seu leito.
+O día 7 de xuño **Serán as aguadoras as mulleres amotinadas**, e que acudirán posteriormente en comisión a falar co alcalde. Este mandara pechar os postos de auga do Prado e Recoletos polas denuncias dalgúns veciños acerca de “os actos contrarios á moral que neles realízanse” (O País 7-07-1892). Resalto o episodio pola coincidencia no tempo e pola similitude coa situación das lavandeiras, pois **a consideración moral do traballo físico feminino é unha constante que sairá a relucir en distintos conflitos laborais nos que participaron**.
+Segundo a historiadora Carmen Sarasúa, as posicións que as lavandeiras tiñan que adoptar para desempeñar o seu traballo eran consideradas por algúns como “pouco  decorosas”, o que levou a que se fixesen algúns lavadoiros pechados.
+Cando en xullo de 1881 **as lavandeiras de Atlanta** –a maioría  afroamericanas– forman a Sociedade de Lavado e deciden ir á folga para loitar pola mellora dos seus postos de traballo, terán que soportar a acusación de “conduta desordenada”. Algo similar sucederá durante a **folga de lavandeiras contra a compañía Acme nel Paso**, protagonizada por mulleres  chicanas en 1919. Ademais dos  esperables ataques racistas, o medio milleiro de mulleres que abriran sección local da **International Laundry Workers Union** tiveron que afrontar as acusacións de “moral laxa”, e que os líderes da comunidade advertisen aos homes acerca da pouca conveniencia de relacionarse con elas.
+<color #800080>Outra das barreiras de xénero que tiveron de afrontar as lavandeiras organizadas</color> e en loita foi a relativa á **pouca consideración social do seu traballo**. Sen dúbida, esta  infravalorización dos empregos tipicamente femininos explica as súas baixas remuneracións: un obreiro de finais do século  XIX podía ter a súa roupa lavada por 60 céntimos, a metade do que gastaba en “tabacos, diversións e recreos” ( Sarasúa, 2003).
+En 1907 **as lavandeiras da Coruña** organizáronse no centro de oficios **A Heteroxénea** formando daquela unha asociación propia chamada **O Alba de lavanderos e lavandeiras**, con implicación anarquista. Repetiron follas cos novos prezos e, como as novas tarifas non foron benvidas, puxéronse en folga o 1 de xuño de 1907, prolongándose esta durante dúas semanas. Engadían ás reivindicacións económicas as **relativas á insalubridad** dos lavadoiros nos que traballaban.
+Nesta ocasión, o ataque que recibiron na súa condición de mulleres tivo que ver coa suposta  irrelevancia do seu traballo, que a prensa local encargouse de resaltar durante o transcurso do paro.
+A canalización da auga foi o comezo do fin do oficio de lavandeira en moitas partes do planeta, a pesar do ritmo lento e desigual da chegada da auga corrente ás casas (especialmente nos barrios obreiros e aos pisos altos). A puntilla foi a popularización da lavadora caseira, ao principio caixas de madeira co interior forrado de zinc que se movían cunha  manivela, ás que posteriormente se engadiu un motor eléctrico.
+O rodar do século  XX foi, aos poucos, puíndo a imaxe da lavandeira, asociando o recordo da súa imaxe  arrodillada sobre a táboa aos oficios tradicionais, sen reparar na artrose, os  sabañones e as enfermidades bronco respiratorias. Nada queda na imaxe  romantizada que trasladan as fotografías daquelas mulleres ás beiras do río –“ náyades do Manzanares” chamounas cara a 1860 o viaxeiro **Davillier**– das experiencias de asociación e loita que protagonizaron. E xa vai sendo hora de empezar a  desenterrarlas.
+★ Imaxe de cabeceira: Lavadoiro no Manzanares (1887) | Pérez Valluerca, Eusebio
+</WRAP>
+===== E máis exemplos =====
+----
+<WRAP center round box 95%>
 [[https://ctxt.es/es/20190724/Politica/27372/Josefina-L-Martinez-Dagenham-feminismo-Londres-empleo-huelga-salarios.htm|“Igual salario por igual traballo”, ou cómo as obreiras de Dagenham venceron a Ford]]
@@ Línea 81: / Línea 222: @@
 [[https://ctxt.es/es/20190821/Politica/27814/Josefina-L-Martinez-huelgas-inquilinas-Argentina-Glasgow-vivienda.htm|Históricas huelgas de inquilinas: “Se non baixan os alugueres, nós non pagamos!”]]
-</WRAP>
-===== A revolta das pedras =====
-----
-<WRAP center round box 95%>
+<fs medium>**A revolta das pedras**</fs>
 [[http://praza.gal/movementos-sociais/15897/revolta-das-pedradas-1918-o-dia-que-a-fame-puido-mais-que-o-medo/|Revolta das Pedradas, 1918: O día que a fame puido máis que o medo]] - Marcos Pérez PenaMarcos Pérez Pena | @marcosperezpena
@@ Línea 91: / Línea 230: @@
 Martes 23, Xaneiro 2018 | Movementos sociais | Olaia Ledo
-[[http://www.ferrol360.es/quintanilla-na-revolta-das-mulleres-de-1918/ |Quintanilla na revolta das mulleres de 1918]] - MARCOS ABALDE | ‘Ferrol coas Irmandades da Fala’ | Venres 21 abril 2017 |
+[[http://www.ferrol360.es/quintanilla-na-revolta-das-mulleres-de-1918/ |Quintanilla na revolta das mulleres de 1918]] - MARCOS ABALDE | ‘Ferrol coas Irmandades da Fala’ (Venres 21 abril 2017)
 </WRAP>
 ===== O que tiñan que aguantar =====