lavandeiras_e_outros_oficios_da_auga [O Diñeiro das Mulleres]

Esta página es de solo lectura. Puedes ver la fuente pero no puedes cambiarla. Pregunta a tu administrador si crees que esto es incorrecto.
<fs large><color #6495ed>**Referencias e Anexos**  / Lavandieras e outros oficios da agua</color></fs>

===== A empresa de Augas da Coruña =====
----
<WRAP center round box 95%>
**[[http://www.enpalabras.com/blog/2017/07/el-reto-de-prologar-un-libro/|A auga da vida]]**

<blockquote>Os libros atópannos, mesmo antes de existir ou de ser  públicados</blockquote>

{{http://www.enpalabras.com/blog/wp-content/subidas/2017/07/Portada-Libro-e1499682561863-300x279.jpg?200 |}}//«Mi infancia entre aguas»//, de **Ángeles Fábregas**, atopou o seu camiño en forma de relato oral para facer máis levadías as longas horas de enfermidade dunha persoa próxima. Logo, a pedimento da familia, as palabras fóronse pousando sobre o papel, pero sen intención de traspasar o ámbito do privado. Mentres, //o contador oficial seguía o seu ritmo//.

Algún tempo despois, cando nos puxemos a mergullar na [[http://de-mudanza.net/2016/04/el-relato-de-la-ciudad-a-traves-del-agua/|historia das persoas que fixeron cidade a través da auga]], o manuscrito de Ángeles, Xel, atopoume a min… e namoroume. En parte porque me trasladou a esa parte da infancia na que debuxaba o mundo a través do relato de «os maiores», pero tamén pola certeza de atopar unha pista máis desa parte da Historia que [[http://www.enpalabras.com/blog/2012/05/porque-a-que-se-dedicaban-las-mujeres/|non aparece nos datos nin nos relatos oficiais]].

O proceso ata a súa publicación foi cando menos curioso. Din que tiven algo que ver, é posible, aínda que creo que tan só fun un instrumento do destino dun libro que estaba empeñado en existir, que «me leu» mesmo antes de chegar ás miñas mans. Cando me pediron que escribise o prólogo sentino como unha honra, pero tamén coa inquietude de non saber se podería estar á altura da grandeza que destila a sinxeleza do relato de Ángeles.

**O idioma da vida**

<blockquote>Nós, as miñas irmás e eu, sabiamos os nomes das plantas e das árbores. Uns sabiámolos en galego e outros en castelán, pero todo tiña o seu nome porque papá ensinábanolo. Esa é un costume que aínda teño, a de saber e poñer o nome a cada planta ou bicho. Bo, sabiamos o nome galego no “idioma de  Cañás”, porque ás veces oio nomes en galego que difiren dos que eu oía de pequena.</blockquote>

{{http://www.enpalabras.com/blog/wp-content/subidas/2017/07/Jugando-1947-390x600.jpg?200 |}}“Papá” era D. Tomás Fábregas, unha autentica institución na empresa de Augas da Coruña que xestionou durante décadas todo o relacionado con **Cañás**, a Traída e os primeiros pasos de **A  Telva**. E todos eses nomes aos que se refire Xel, a autora deste relato, constituían o universo da súa mirada desde o que foi o seu fogar nunha etapa da súa infancia. Porque a familia viviu durante moitos anos na **Casa do Garda**, construída antes de 1908 coas obras iniciais de captación da auga do  Barcés para o abastecemento da Coruña.

Cando “descubrín” Cañás, hai pouco máis dun ano, cativoume. Conducindo polas longas e estreitas estradas que a separan do mundo, inexistentes fai máis dun século cando se construíu a estación, non podía deixar de acordarme das fotografías do arquivo, con aquelas enormes tubaxes transportadas en carros e baixadas entre varios traballadores ás grandes gabias… cavadas tamén a man. Parecía unha época tan afastada como o lugar así que, mentres avanzabamos, empezaba a entender **o relato de épica e  camaradería masculina que rodea a historia da empresa**.

Na miña segunda visita á Planta coñecín a Enrique Suárez, xenro de D. Tomás e que foi quen tomou a substitución na responsabilidade da captación e tratamento da auga na  Telva e a presa de Cecebre. A afinidade foi total e enseguida empezamos a conversar porque [[http://emalcsa.de-mudanza.net/doku.php?id=el_origen_del_agua#decia_enrique_en_2014|a serena paixón do seu relato]] axudábame a comprender, e humanizar, os datos que había ido lendo ao redor da empresa e a súa historia. E foi talvez esa curiosidade polo humano, o que lle levou a falarme destas memorias que a irmá de Tere, a súa muller, escribira sobre a súa infancia en  Cañás. Pero Xel vive en Vigo e houbo que esperar ata o verán para coñecernos e dese o seu visto e prace para compartir o relato. Despois, todo foi como unha seda.

Non se que me esperaba, un texto entrañable sen dúbida, pero superou as miñas expectativas. O relato atrapoume e transportoume ás múltiples capas dunha realidade cuxa riqueza esquecemos con demasiada frecuencia porque, mentres lía, imaxinaba a súa voz á vez  mimosa e enérxica como dicíndome “espera, non corras, escoita o que che estou contando”. E así debía ser porque alí estaba todo, non só os nomes das árbores, as flores, as plantas e os paxaros, senón a Planta enteira con cada un dos seus recunchos e porqués. E alí estaban “as persoas” das que oíra falar e a súa forma de vida, a dunha época non tan afastada, que tanto contribuíron co seu esforzo e implicación á modernidade que agora gozamos.

{{ http://www.enpalabras.com/blog/wp-content/subidas/2017/07/Tres-mosqueteras-600x385.jpg?500 |}}

Con todo, o máis sorprendente deste libro é a súa frescura case cinematográfica porque a vitalidade do relato faiche sentir nostalxia dun presente que queres facer teu, aínda que non che pertenza. As pontes, a  faunilla diversa, as aventuras, o carneiro que  envestía, a máquina de facer bloques, a  tenebrosa maquinaria do muíño, a festa parroquial, a frauta de cana que, como tantas cousas, arranxaba o “vello Botana”…

<blockquote>Pola noite nosa radio oíase en todo o val. Non había outra radio porque tampouco había luz eléctrica nas casas e as de transistores aínda non se inventaron</blockquote>

A mirada infantil é un don efémero. Hai quen non a tivo nunca e estamos os demais, a maioría, que a esquecemos. Pero hai persoas especiais, como Xel, capaces de comprender o mundo a través da súa mirada de entón e facer maxia coas palabras para facernos revivir incluso aquilo que non coñecemos.

En 1915, o mesmo ano que A Coruña inaugurábase o Palacio Municipal, empezou a funcionar un filtro lento na toma do río  Barcés en  Cañás. Era o segundo que se instalaba en España e permitiu, ao fin, que a cidade empezase a recibir auga previamente filtrada e  esterilizada. Porque aínda que hai quen di que “a auga a manda Deus”, conseguir que chegase á billa, e en bo estado, é unha historia longa e apaixonante que empezou en tempos complicados nos que todo quedaba tan lonxe que había que ter “dispoñibilidade permanente as 24 horas do día… porque era a auga que ía beber a cidadanía!”

A evolución da empresa de Augas da Coruña relata unha parte importante da historia da cidade a través das persoas que viviron a súa construción e desenvolvemento, pero non debemos esquecer ás que se encargaban da auga na súa orixe. E ademais de ser un poderoso exemplo de que [[http://blog.cumclavis.net/2016/03/el-conocimiento-no-se-jubila.html|o coñecemento NON se xubila]], pon de manifesto que a cultura corporativa debe ser relatada sen ningún tipo de [[http://www.enpalabras.com/blog/2016/03/la-pre-tension-de-la-objetividad/|pre-tensión de obxectividade]].

<blockquote>As culturas corporativas definen a forma de estar das empresas na sociedade e das persoas nunha empresa. Son pegadas de liderados. Son batallas, éxitos e fracasos na memoria colectiva, esa que se ten aínda que non se foi protagonista da mesma.</blockquote> 

//E todas esas pegadas de liderados, batallas e vivencias están contidas na xeografía da mirada de Xel// que, xunto coas súas irmás Tere e Ana, relata esa parte da historia que os tratados non adoitan contemplar. Porque, ao final, **a  camaradería e épica masculina que se xerou nese estado de disposición permanente para a empresa non fose posible sen o amparo e o soporte familiar. Aí é onde estaban as mulleres**.

{{ http://www.enpalabras.com/blog/wp-content/subidas/2017/07/limpieza-decantadores-600x353.jpg?500 |}}

En outubro de 2016 tivemos ocasión de percorrer coa autora os espazos que describe neste libro. E aínda que queden menos froiteiros (eses de os que se deixaban caer cando o seu pai chamábaas cun asubío), non existan as pontes ou a maleza tragouse ao muíño, Xel conseguiu que me senta un pouco parte desta memoria colectiva. **Porque a linguaxe da vida está na grandeza da sinxeleza**.

<blockquote>A verdade é que nos conformabamos con pouco. Todo o convertiamos en acontecemento</blockquote>

|  {{ http://blog.enimaxes.com/wp-content/uploads/2016/12/memoriasyfuturos-768x460.jpg?350 |}}  |  {{ http://www.enpalabras.com/blog/wp-content/subidas/2017/07/2016-10-10-17.40.04-300x225.jpg |}}  |

----


<fs medium>**[[http://wiki.de-mudanza.net/esp/doku.php/metaforas_de_la_memoria|Metáforas da memoria]]**</fs>
{{ vimeo>197465752?650x366 }}
\\
</WRAP>


===== Lavandeiras =====
----

<WRAP center round box 90%>
**[[folgas_das_nosas_avoas#folga_de_lavandeiras_en_coruna|Junio 1907: Coruña paralizada pola folga de lavandeiras]]**

<blockquote>{{http://wiki.de-mudanza.net/esp/lib/exe/fetch.php/2_biografias:lavadero.jpg?300 |}}
Ata que as innovacións técnicas e as melloras das redes de subministración de auga e electricidade chegaron ás vivendas, o lavado de roupa das familias acomodadas era realizado por mulleres especializadas neste tipo de traballo. Daquela os censos eran escasos e as estatísticas, do que agora chamariamos tamaño do mercado, inexistentes, pero había unha lexión de mulleres (e algúns, pero poucos, homes) que soportaba duras condicións e abusos.

A falta de auga corrente e a escaseza de espazos apropiados no interior das vivendas obrigaba a utilizar os lavadoiros públicos ou na beira dos ríos. O traballo era especialmente ingrato e con especiais consecuencias para a saúde xa que debían permanecer moitas horas de pé e dobradas sobre as táboas ou pedras de lavar, nun ambiente húmido e  insano, coas mans molladas e atacadas polos compoñentes dos xabóns, creando así un clima propicio para catarros,  afonías e dores de ósos e músculos, sen esquecer a posibilidade de contaxio da roupa sucia dos enfermos.

Ao traballo de lavar, entender e recoller a roupa había que engadir as camiñadas que moitas debían realizar, cargadas coa coada por camiños intransitables.

Pero o peor era a incapacidade para gañarse a vida pola falta de auga durante as secas ou os problemas de abastecemento e xurdía a rivalidade entre as mulleres que, con frecuencia, acababan en liortas que mesmo precisaban a presenza das forzas públicas para acougar os ánimos. En máis dunha ocasión, levaron as súas queixas á prensa, que eran recollidas neste “ton  condescendiente”. [[folgas_das_nosas_avoas#folga_de_lavandeiras_en_coruna|Ler o relato completo...]]</blockquote>

**[[https://www.emalcsa.es/index.php/es/nodo/id/294|A auga na Coruña. Fontes, estanques e lavadoiros]]**

<blockquote>{{http://wiki.de-mudanza.net/esp/lib/exe/fetch.php/2_biografias:libro-emalcsa_fuentes-coruna.jpg?170 |}}Unha guía para coñecer de primeira man os lugares e incidencias que marcaron a orixe, desenvolvemento, e decadencia de toda unha cultura da auga que foi substituída por unha nova, máis práctica e útil aos cidadáns.

O traballo realiza un minucioso percorrido por 131 fontes, das que 48 desapareceron. Moitas delas mantéñense, aínda que non xa como foron concibidas, senón cun uso ou nunha localización diferente á orixinal. Hai contabilizadas tamén 328 fontes de beber, que figuran no inventario municipal. A obra complétase cunha chiscadela aos estanques, lavadoiros, pozos e casas de baños que forman ou formaron parte do devir histórico da cidade.</blockquote>

|  Casa de baños de saúde de Riazor \\ \\ {{ http://wiki.de-mudanza.net/esp/lib/exe/fetch.php/2_biografias:casa-banos-salud-riazor.jpg?400 |}}  |
\\
</WRAP>
\\
==== Empresarias sien recursos ====

<WRAP center round box 95%>
[[https://monbarcino.wordpress.com/2012/04/02/lavaderos-de-horta/|Lavadoiros de Horta]]

<blockquote>Ata ben entrado o século  XX a roupa lavábase a man no lavadoiro das casas. No barrio de  Horta un grupo de mulleres creou unha pequena industria da lavandería. A maioría concentrábanse na actual rúa  aiguafreda e dedicábanse a lavar roupa de familias acomodadas doutras partes da cidade de Barcelona, moi especialmente do  Eixample.
A roupa lavábana, secábana ao sol e despois volvíana a baixar ao centro de Barcelona en carros e cabalos.
Corría o século  XVIII e as lavandeiras fixeron unha verdadeira revolución industrial feminina. Chegaron a ser 400 mulleres que se repartían a limpeza, ferro e o  almidonaje da roupa.

Chegaron a haber 80 empresas de lavandería. Esta foi a principal actividade económica do pobo de  Horta no século  XIX. A actividade mantívose ata os anos da guerra civil e a posterior chegada da máquina lavadora.

De feito o oficio máis importante relacionado con  Horta e a  Clota foi, ata principios do século  XX, o de lavandeira.A maioría de mulleres lavandeiras, non se dedicaban exclusivamente a este oficio, senón que era un a máis a máis de todo o traballo que xa era inherente ás mulleres da época.Lavaban a roupa allea na súa casa, neste caso no seu propio lavadoiro para obter un ingreso complementario para a familia.</blockquote>
</WRAP>