Fuente: Wikipedia, Asociación para o ensino da muller

A Asociación para o Ensino da Muller foi un proxecto educativo español creado en 1870 polo pedagogo e intelectual Fernando de Castro e Pajares coa misión de ofrecer ás mulleres españolas de clase media a oportunidade de ter acceso a un ensino académico e científica eficaz, da cal careceran ata ese momento. Esta asociación agrupou no seu seo a diversas escolas para mulleres, as cales tiveron un papel fundamental no progreso e promoción social da muller en España, e de maneira específica, na mellora da súa educación e formación laboral.

Un dos factores decisivos que propiciou a creación da Asociación para o Ensino da Muller foi o propio contexto histórico, que axudou a xerar unha opinión favorable ao redor da idea de que as mulleres recibisen unha educación formal adecuada.

Ata finais do século XIX, imperara en España a idea de que a educación das nenas debía restrinxirse ao ámbito do privado, feito que só estaba ao alcance das mulleres aristócratas e da alta burguesía, pois só elas podían permitirse pagar para recibir unha instrución. Ademais, aínda que existía a posibilidade de asistir a algún colexio prestixioso, esta educación quedaba limitada case de forma exclusiva á esfera do fogar, e xeralmente finalizaba cando a muller cumpría os quince anos, momento no que xa debía estar lista para contraer matrimonio.​ O tipo de instrución que estas mulleres recibían consistía, por tanto, en prepararse para levar a cabo de forma modélica os labores domésticos e desempeñar o papel de esposa exemplar no seu matrimonio:

[…] estas mulleres con frecuencia instrúense nas súas casas mentres esperan matrimonio adecuado á súa condición. Aprenden a ler, escribir, cociñar ben ou mal e traballos propios do seu sexo: costura e bordado. Se a educación quere ser esmerada complétase cun pouco de xeografía, historia, música e, nalgúns casos, debuxo e francés. Pero todo iso sen regularidade e na idea de que nunca lles servirá.

As mulleres de clase media, con todo, non tiñan os medios económicos para poder permitirse pagar a unha institutriz ou para asistir a un colexio privado e prestixioso. Doutra banda, non se vía socialmente ben que estas mulleres asistisen aos colexios públicos, os cales foran creados para alfabetizar ás clases populares, coas que non querían relacionarse. De modo que a opción que quedaba era a de asistir a un colexio relixioso, un tipo de colexio que comeza a proliferar na segunda metade do século XIX.

As mulleres de clase popular, pola súa banda, puideron empezar a asistir aos colexios públicos que se crearon a partir de 1857, feito que foi posible tras a aprobación da lei Moyano, a cal establecía a obrigatoriedade de escolarizar ás nenas de 6 a 9 anos.​ A instrución que alí recibían limitábase basicamente a aprender a ler, escribir, contar, aprender os labores domésticos, e a asimilar a doutrina cristiá.

O escaso desenvolvemento industrial e agrario que caracterizou ao país ata finais do século XIX, non axudou a crear a necesidade de que a muller recibise unha instrución formal e completa. Así, en 1870, o nivel de alfabetismo nas mulleres españolas era do 12 %, fronte ao 68 % dos homes.​ A iso había que sumar o predominio duns costumes e formas de pensar tradicionalistas e conservadoras, transmitidas de nais a fillas, que afastaban aínda máis ás mulleres do acceso á educación.

Por tanto, quedaba estancado polo momento calquera indicio de cambio que posibilitase ás mulleres a aprendizaxe de coñecementos académicos e científicos que lles axudasen a progresar socialmente. Non sería ata as últimas décadas do século XIX cando este panorama comezaría a cambiar progresivamente.

Un feito histórico que propiciou o inicio dun cambio na valoración da educación da muller, foi a Revolución de 1868, coa que se deu paso ao Sexenio democrático (1868-1874), período durante o cal se defenderon os principios básicos da política liberal-democrática e impulsáronse medidas para a educación das mulleres. Unha destas primeiras medidas foi a proclamación por decreto da liberdade de ensino en 1868.​ Esta nova apertura impulsou o labor de profesores e intelectuais que, influídos pola doutrina do krausismo, tentaron promover unha sociedade máis educada e moderna, e así lograr o seu desexo de que España igualásese aos países europeos máis desenvoltos do momento.

Un destes intelectuais foi Fernando de Castro e Pajares (1814-1874), quen mostrou un gran interese en que as mulleres puidesen recibir un ensino amplo e formal. Durante o tempo que ocupou o cargo de reitor da Universidade Central de Madrid (1868-1870) levou a cabo importantes iniciativas para promover o ensino feminino, creando diversas institucións que serían clave para o acceso da muller á educación e á cultura. No seu discurso de apertura dos estudos da Universidade Central pronunciado en 1868 declaraba que era necesario:

[…] fomentar a creación de asociacións que funden o ensino nas clases obreiras, e propáguena ata nas máis retiradas aldeas; abrir cursos especiais destinados a completar a educación da muller; procurar que a mocidade se agrupe en academias científicas, e facer de modo que as nosas bibliotecas e museos poidan utilizarse libremente […], para mellorar o estado intelectual e moral do noso pobo: mellora sen a que, crédeme, a liberdade perece, e apágase na indiferenza ao amor á patria e ás institucións.

Unha das primeiras achegas de Fernando de Castro para fomentar o interese pola educación das mulleres foi a posta en marcha nos meses de febreiro a maio de 1869 das Conferencias Dominicais sobre a Educación da Muller, celebradas na Universidade Central, e pronunciadas por importantes intelectuais e docentes do momento. ​Nestas conferencias, de acceso libre e gratuíto, tratáronse, entre outros, temas como a educación social da muller e a influencia da muller na sociedade, que ata o de agora non foran expostos no seo dunha universidade española, un espazo aínda pechado ás mulleres.

Tamén en febreiro de 1869 promoveu a creación do Ateneo Artístico e Literario de Señoras, cuxo obxectivo foi o de fomentar a cultura na vida das mulleres.​ En decembro dese mesmo ano impulsou a creación da Escola de Institutrices, a cal supuxo un fito na historia da cultura feminina en España, xa que se converteu na institución que ofrecía ás mulleres a educación máis ampla e precisa do país.

Outro feito que encamiñou os pasos cara á fundación da Asociación para o Ensino da Muller foi a creación do Centro de Formación Profesional Lette- Vereinen en 1866, en Berlín, unha institución que ofrecía ás mulleres formación profesional por un módico prezo, e que contaba con escolas de comercio, modelado, cajistas, etc. Este centro constituiría un modelo para seguir para a creación da futura asociación.

O éxito que pronto cultivou a Escola de Institutrices deu a Fernando de Castro o último impulso para lanzarse a crear a Asociación para o Ensino da Muller nun intento de dar unha maior envergadura ao seu proxecto educativo. A fundación da asociación tivo lugar en Madrid o 1 de outubro de 1870, aínda que a súa constitución definitiva levou a cabo o 11 de xuño de 1871, momento no que se aprobaron as súas bases e o seu regulamento.

A creación da fundación foi posible grazas ás achegas económicas duns 80 socios,​ entre os que figuraban Isaac Albéniz, Francisco Asenjo Barbieri, Francisco Pi e Margall, o Duque de Veragua e Concepción Arenal.

Fernando de Castro foi o presidente da institución ata 1874, ano en que falece e é substituído por Manuel Ruiz de Quevedo. Entre os membros da súa Xunta Directiva e do seu persoal docente atopábanse homes vinculados á Institución Libre de Enseñanza, como Francisco Giner de los Ríos, Gumersindo de Azcárate, José Mª Pedregal, e o propio Manuel Ruiz de Quevedo. Esta estreita relación entre a Asociación para o Ensino da Muller e o ILE continuaría ata o comezo da Guerra Civil.

Francisco Giner de los Ríos	Concepción Arenal	Gumersindo de Azcárate

A fundación tiña como obxectivo ofrecer ás mulleres unha educación apropiada para mellorar a súa formación e o seu futuro laboral, proporcionándolles uns coñecementos adecuados sobre cultura intelectual, moral e social. Nas bases da asociación quedaba reflectido o ambicioso obxectivo da asociación:

[…] contribuír ao fomento da educación e instrución da muller en todas as esferas e condicións da vida social. […] a Asociación instituirá establecementos de ensino, dará conferencias e valerase de cuantos medios estime convenientes á realización do seu pensamento.

A ideoloxía da asociación estivo marcada pola doutrina krausista de orixe alemá, que defendía a instrución e formación das mulleres, xa que consideraba ás mulleres e aos homes iguais desde o punto de vista da natureza e do dereito, aínda que non desde o punto de vista das súas funcións. É por iso que os intelectuais krausistas consideraban á muller como unha colaboradora esencial para transformar a sociedade a mellor. Crían que se esta estaba máis instruída, entón podería servir mellor á súa familia e á sociedade e, por tanto, lograríase a rexeneración desta última.

Outras influencias que recibiu a asociación foron as ideas de importantes pedagogos como Johann H. Pestalozzi y Friedrich Fröebel.

No seu conxunto, A Asociación para o Ensino da Muller ofrecía ás mulleres a mellor educación posible á que podían aspirar na España do século XIX. Os programas educativos das diferentes escolas da asociación alcanzaron pronto unha gran aceptación e prestixio, tanto polas materias impartidas como pola nova metodoloxía e os recursos utilizados.

Ao cargo da docencia estiveron relevantes intelectuais e catedráticos universitarios, como Francisco Giner dos Ríos e Gumersindo de Azcárate, ademais de persoas destacadas do ámbito profesional.

A Escola de Institutrices tiña como obxectivo a formación de profesionais do campo do ensino. Esta escola serviría de plataforma de lanzamento para a entrada das mulleres na universidade unhas décadas máis tarde. Para poder ingresar na escola, as aspirantes tiñan que pasar un exame de ingreso no que tiñan que demostrar os seus coñecementos en lingua e aritmética.

Tras o seu ingreso, as alumnas recibían unha completa formación durante tres anos, cursando materias do ámbito das humanidades como Psicoloxía, Pedagoxía, Historia Universal, Historial de España, Gramática castelá, Teoría da Literatura, Historia da Literatura española, Francés, Belas Artes, Debuxo, Música, Hixiene, Moral, do mesmo xeito que materias relacionadas co ámbito das ciencias como Aritmética, Xeometría, Física e Química, Xeoloxía, Mineraloxía, Botánica, Antropoloxía e Zooloxía. Tras finalizar cada curso, as alumnas debían pasar un exame oral e escrito para demostrar os coñecementos aprendidos en cada materia.

Tamén a Escola de Comercio contaba cun ambicioso programa de estudos. A formación alí duraba dous anos, e impartíanse materias como Gramática, Francés, Xeografía comercial, Aritmética xeral e mercantil, Caligrafía, Contabilidade, Economía política, Lexislación mercantil, Coñecemento das primeiras materias e produtos industriais.6​ A Escola de Telegrafía ofrecía unha formación de dous anos cun programa de estudos similar ao da Escola de Comercio.

A Escola de Primaria Elemental acollía a nenas de entre seis e dez anos de idade, mentres que a Escola Primaria Superior formaba a nenas de entre nove e quince anos. A Escola Preparatoria tiña o obxectivo de ampliar o Primeiro Ensino. A Escola de Segundo Ensino preparaba ás alumnas para o ingreso nas escolas profesionais rexidas pola Asociación.

As seccións de Idiomas, Música, Debuxo e Pintura ofrecía a posibilidade de ampliar coñecementos nestas disciplinas. A Sección de Idiomas ofertaba o ensino de italiano, inglés, alemán e francés. Na Sección de Música dábanse clases de canto e solfexo, e a partir de 1885 comezáronse a impartir clases de violín.​

A Asociación para o Ensino da Muller non só axudou a promover o acceso da muller á educación e a facilitar a súa entrada no mundo laboral desde unha óptica profesional máis ampla, facendo posible que as súas alumnas, tras formarse, ocupasen postos reservados ata ese momento só a homes, senón que tamén contribuíu a dignificar o papel da muller na sociedade.

Supuxo que por primeira vez puxésese de relevo a capacidade intelectual das mulleres para poder penetrarse, de igual maneira que os homes, en coñecementos científicos que ata o de agora foran dominio exclusivo destes por pensarse que as mulleres non tiñan habilidades para adquirilos. Todo iso axudaría a que desde finais do século XIX e comezos de XX fósese substituíndo lentamente a teoría de inferioridade da muller pola da diferenciación e complementariedade dos sexos.9​

As iniciativas levadas a cabo polas distintas escolas contribuíron a espertar o propio interese das mulleres na súa educación e a que fosen conscientes da importancia e consecuencias desta nas súas vidas. Iso faría que progresivamente fosen adoptando un papel activo e protagonista, tomando as rendas da súa formación.

Outra importante repercusión que tivo o labor da asociación foi o feito de que influíu en gran medida nas reformas posteriores do ensino oficial, ademais de converterse nun modelo para a creación doutras institucións que xurdirían máis tarde, como a Institución Libre de Ensino.

A asociación mantívose moi activa desde o ano da súa fundación. Aínda que, a partir da segunda década do século XX a asociación deixa de ter o protagonismo e afluencia de alumnas que tivera en décadas anteriores. Iso debeuse a que xa por esas datas a integración da muller no mundo da educación, incluído o ámbito da universidade, estaba normalizada, o cal supoñía que a asociación tiña que competir con outras institucións educativas similares.

Durante a Guerra Civil a sede da institución foi saqueada.Tras finalizar a guerra, a asociación seguiu levando a cabo o seu labor educativo, alfabetizando aos nenos que interromperan a súa formación escolar debido ao conflito, pasando a converterse nun colexio de barrio ata que, finalmente, pechou as súas portas en 1954.

En 1989 prodúcese a reapertura da asociación co nome de Fundación de Fernando de Castro-Asociación para la Enseñanza de la Mujer, a cal comezou novamente o seu labor cultural e educacional, ademais dun labor de investigación. A sede actual, que segue estando no mesmo edificio histórico, alberga un arquivo e unha biblioteca.

A asociación para o ensino da muller. Unha iniciativa reformista de Fernando de Castro (1870-1936)

Papeis Salmantinos de Educación -Núm. 10, 2008-Facultad de CC. da Educación, Universidade Pontificia de Salamanca

Wikipedia: As mulleres na ILE

As institucionistas conforman un colectivo –a miúdo silenciado mesmo no ámbito xeral da Institución–, con menos protagonismo pero parella vontade e valoración do seu traballo; o paso do tempo permitiu que se resalten os nomes de mulleres implicadas nos proxectos da ILE como

Amparo Cebrián

Carmen García del Diestro

Laura García Hoppe

Gloria Giner de los Ríos García

María Goyri, Matilde Huici

María de Maeztu

Jimena Menéndez-Pidal

María Moliner

María Luisa Navarro Margati

Alice Pestana

Laura de los Ríos Giner

Concepción Saiz Otero

María Sánchez Arbós

María Zambrano

Carmen de Zulueta

Enriqueta Agut Armer

Teresa Andrés Zamora

Ángeles Gasset

Elisa López Velasco

Maruja Mallo

Carmen Muñoz Manzano…

Con todo, esta lista dá unha idea clara de que unha das innovacións sociais máis importantes da ILE foi a súa proposta a favor da integración da muller no corpo xeral da sociedade, en igualdade de acceso á formación cultural e na realización profesional.

Mangini González , Shirley (2001). As modernas de Madrid; As grandes intelectuais españolas da vanguardia. Península. ISBN 84-8307-323-4.

Lemus, Encarnacion (17 de noviembre de 2014). «A muller e a Institución Libre de Ensino». centrodeestudiosandaluces. Consultado el 21 de abril de 2017.

As primeiras docentes de ciencias na Universidade de Santiago

En 1872 matricúlase por vez primeira unha muller nunha Universidade española. Sería na Facultade de Medicina da Universidade de Barcelona e a alumna, Mª Elena Maseras, tería que superaruna serie de obstáculospara conseguir realizar os estudos de bacharelato e os universitarios. Desde esa data, outras alumnas, noutras universidades, seguen o seu exemplo.

Aínda que os trámites eran difíciles -nada que ver cos dos seus compañeiros- pois cada unha tiña que pedir o seu permiso especial, o certo é que non existía norma algunha que prohibise a unha muller matricularse na universidade. Tan incrible debíalles parecer aos lexisladores que unha muller non estivese só interesada no mundo doméstico, no coidado da familia e nas tarefas do fogar que se esqueceron de elaborar a norma, e estas estudiantessupieron aproveitar o baleiro de lexislación.

Foron poucas, moi poucas iso si, as que realizaron estudiosuniversitarios antes de 1910, ano no que se liberou o acceso das mulleres a a universidade. Das 44 mulleres matriculadas no século XIX nas aulas universitarias españolas fundamentalmente en Medicina, Farmacia, Ciencias e Filosofía e Letras, só 25 terminaron a carreira (Frecha García, 1996, 149), e delas só unha era galega. Ata 1910 mantívose a situación, e neste ano elimináronse as barreiras legais que impedían o libre acceso das mulleres á universidade.

O 8 de marzo de 1910 sendo ministro de Instrución Pública, Romanones, aprobouse unha Real Orde que dicía:

«Ilmo. Sr: a Real orde do 11 de xuño de 1888 dispón que as mulleres sexan admitidas aos estudos dependentes deste Ministerio como alumnas de ensino privado, e que cando algunha solicite matrícula oficial consúltese á Superioridade para que esta resolva segundo o caso e as circunstancias da interesada.

Considerando que estas consultas, se non implican limitación de dereito, polo menos producen dificultades e atrasos de tramitación, cando o sentido xeral da lexislación de Instrución pública é non facer distinción por razón de sexos, autorizando por igual a matrícula de alumnos e alumnas.

S.M. o Rey (q.D. g.) serviuse dispoñer que se considere derrogada a citada Real Orde de 1888, e que polos xefes dos Establecementos docentes concédanse, sen necesidade de consultar á Superioridade, as inscricións de matrícula en ensino oficial ou non oficial solicitadas polas mulleres, sempre que se axusten ás condicións e regras establecidas para cada clase e grupo de estudos“

Sinalaremos que os estudos realizados non habilitaban para o exercicio profesional, como xa viña denunciando Emilia Pardo Bazán. Ese mesmo ano e sendo ministro Julio Burell2, aparecía publicada a R.Ou. do 2 de setembro:

“Ilmo. Sr.: A lexislación vixente autoriza á muller para cursar os diversos ensinos dependentes deste Ministerio; pero a aplicación dos estudos e dos títulos académicos expedidos en virtude de suficiencia acreditada, non adoitan habilitar para o exercicio de profesión nin para o desempeño de Cátedras. É un contrasenso que só por espírito rutineiro pode persistir. Nin a natureza, nin a lei, nin o estado da cultura en España consenten unha contradición semellante e unha inxustiza tan evidente. Merece a muller todo apoio no seu desenvolvimiento intelectual, e todo esforzo alentador na súa loita pola vida.

Por tantos.M. o Rey ( q.D. g) serviuse dispoñer:

1º. A posesión dos diversos títulos académicos habilitará á muller para o exercicio de cantas profesións teñan relación co Ministerio de Instrución Pública.

2º. As posuidoras de títulos académicos expedidos por este Ministerio ou polos Reitores e demais Xefes de Centros de ensino, poderán concorrer desde esta data a cantas oposicións ou concursos anúnciense ou estean anunciados cos mesmos dereitos que os demais opositores ou concursantes para o desempeño efectivo ou inmediato de Cátedras e decualesquiera outros destinos obxecto das pendentes ou sucesivas convocatorias.

3º. Nas inscricións de matrícula feitas desde o 1º. do corrente farase constar o recoñecemento dos dereitos anteriores”.

Muller e docencia

A docencia pode considerarse como un sector de baixos salarios respecto da alta cualificación que hai que ter para o desenvolvemento da mesma. Neste sentido non debe estrañarnos que exista unha elevada proporción de mulleres ocupadas neste sector, especialmente nos niveis inferiores. En opinión de Carlos Lerena(2009) ocurre como si el sistema practicara una política de tierra quemada cediendo lo que socialmente perdió ya su valor, dejando para las mujeres aquellos puestos de trabajo de menor responsabilidad y retribución y, sobre todo, de escasa o nula posibilidad de promoción. Dito doutra maneira, canto maior é a feminización dunha profesión máis garantías hai de que os salarios sexan baixos.

Fontes: Wikipedia e outras.

Foi e é o único ideal da miña vida crear no vello solar da nosa terra un fogar para as mulleres estudantes de España, onde atopen cubertas, dunha maneira adecuada, non só as necesidades materiais, senón o que vale máis aínda, ao ambiente espiritual e a disciplina moral que fan posible unha vida nobre e digna.María de Maeztu

Foi o primeiro centro oficial destinado a fomentar o ensino universitario para mulleres en España. Dirixida desde a súa creación en 1915 pola pedagoga institucionista María de Maeztu, deixou de funcionar no ano 1939 tras o fin da Guerra Civil.

Abriu as súas portas en 1915 con 30 alumnas e instalouse nun dos hotelitos arrendados pola Institución ao International Institute for Girls in Spain e situados na rúa de Fortuny de Madrid, que deixara vacante o traslado da Residencia de Estudantes ao novo complexo en construción nos Altos do Hipódromo. A progresiva afluencia de novas alumnas fixo necesaria a súa división en grupos e a instalación en varios edificio.

Entre as súas instalacións dispoñía de aloxamento para as estudantes, laboratorios para realizar prácticas (pois das escasas mulleres que accedían ao ensino superior moitas cursaban estudos de Farmacia) e biblioteca, onde se comezaron a impartir as primeiras clases de biblioteconomía.

Enlaces de interese

Por derecho propio. Universitarias y profesionales en España en torno a 1910. Consuelo Flecha García. Catedrática de Teoría e Historia da Educación da Universidade de Sevilla.

A Residencia de Señoritas. A contribución da JAE á educación das mujeres. Azucena López Cobo e Nerea Basabé. Circunstancia, Ano V Nº 14.Setembro de 2007.

A Residencia de Señoritas de Madrid durante a II República: entre a alta cultura e o brillo social: Raquel Vázquez Ramill. Espacio, Tiempo e Educación, v.2, n.1 ,xaneiro-xuño 2015, pp. 323-346.

A Residencia de Señoritas non foi só unha residencia, do mesmo xeito que a Residencia de Estudantes, proporcionaba a quen nela vivían medios para “o seu cultivo intelectual e de perfeccionamento moral”, precisamente neste artigo podemos atopar aspectos da vida cultural e social que nela desenvolvíase.

Entrevista a María de Maeztu. Josefina Carabias. Revista ESTAMPA. 1933.