Diferencias

Muestra las diferencias entre dos versiones de la página.

--- folgas_das_nosas_avoas [2020/01/15 21:28] – [Huelga de lavanderas en Coruña] isabel
+++ folgas_das_nosas_avoas [2024/02/22 19:23] (actual) – iagoglez
@@ Línea 1: / Línea 1: @@
-<fs large><fc #6495ed>**Anexos**  / Folgas das nosas avoas</fc></fs>
+<fs large><color #6495ed>**Anexos**  / Folgas das nosas avoas</color></fs>
@@ Línea 59: / Línea 59: @@
 Puxéronse gardas municipais nos principais lavadoiros e nos día seguintes da folga, para evitar coacción e pelexas, o gobernador dispuxo que un bo número de gardas civís de cabalería e infantería percorresen os camiños de entrada á cidade para evitar que se impedise ás lavandeiras que desexaban traballar chegar ás casas para recoller ou entregar roupa, segundo informaban os diarios da época.
-<fc #800080>Esta folga foi moi significativa, xa que se trataba da primeira dun colectivo maioritariamente feminino que non traballaba nunha fábrica. Poida que esta novidade fose sentido como un perigo de contaxio a outros colectivos de mulleres que traballaban ao servizo de patróns individuais, unha poderosa razón que explicaría, polo menos en parte, a posición tomada na súa contra polos comentaristas da prensa local, individuos tamén afectados na súa vida familiar por esta folga.</fc>
+<color #800080>Esta folga foi moi significativa, xa que se trataba da primeira dun colectivo maioritariamente feminino que non traballaba nunha fábrica. Poida que esta novidade fose sentido como un perigo de contaxio a outros colectivos de mulleres que traballaban ao servizo de patróns individuais, unha poderosa razón que explicaría, polo menos en parte, a posición tomada na súa contra polos comentaristas da prensa local, individuos tamén afectados na súa vida familiar por esta folga.</color>
 Fonte documental: «O orballo da igualdade»
+</WRAP>
+==== ¿Qué consegieron coa súa folga? ====
+<WRAP center round box 95%>
+A diferenza doutras folgas, especialmente das protagonizadas por colectivos masculinos, **a prensa local burguesa reaccionou con descaro contra a folga das lavandeiras**. Criticou a subida das tarifas, esaxerou as diferenzas de criterio entre as mulleres traballadoras, minimizou os efectos e alcance e animou á veciñanza coruñesa a utilizar os servizos das lavandeiras doutros lugares.
+En claro afán de distorsión informativa a prensa chegou mesmo a “comentar con satisfacción” como «as señoras, antes de aceptar as novas tarifas, preferían ir elas mesmas a lavar» ou mandar ás serventes domésticas, de modo que nunca tan animados estaban como naqueles días os lavadoiros da cidade. **As mesmas autoridades, xustificando que as medidas tomadas eran unicamente para garantir a orde pública, aumentaron o ritmo de reposición de auga nos lavadoiros e reforzaron a seguridade con forza pública**.
+<WRAP center round box 85%>
+En realidade concédese escasa transcendencia á folga, porque as familias dispoñen de medios para evitar que o conflito adquira proporcións alarmantes, xa enviando as roupas a Ferrol, a Sada, a  Puentedeume, a Carballo e a outros pobos próximos, xa utilizando os servizos das mesmas domésticas e de moitas veciñas da Coruña.
+Para dar maiores facilidades a este recurso que polo momento soluciona satisfactoriamente a cuestión, o alcalde accidental Sr. Lens dispuxo que desde onte renóvese a auga nos lavadoiros públicos da cidade ás nove da noite en lugar de facelo ás doce, como ata o de agora viña facéndoo, e que volva repetirse aquela operación ás cinco da mañá todos os días.
+O Noroeste, 4-6-1907
+Na maioría das casas non tiveron necesidade as lavandeiras de manifestar que se declaraban en folga, porque xa coñecidos os seus propósitos, foron despedidas ou o que é o mesmo, “foilles feita a conta”.
+Os seus colegas de Betanzos, Ferrol,  Puentedeume, Sada e dos demais pobos que teñen fácil comunicación coa Coruña, están de parabén. Nos vapores que fan a carreira ao Ferrol, nos trens e nos coches que efectúan diariamente viaxes aos devanditos pobos, saíron o domingo e onte numerosos fardos de roupa sucia que, despois de lavada volverán á Coruña.
+A Voz de Galicia, 4-6-1907.
 </WRAP>
+{{ http://enigualdade.com/wp-content/uploads/2014/11/380385_2Lavadero_SanPedroDeVisma.jpg?225|}}Durante a folga repartíronse na cidade varias follas entre a poboación explicando e xustificando os dous motivos centrais do paro: escaseza de remuneración e falta de hixiene nos lavadoiros pola escasa atención prestada polas autoridades municipais a estes establecementos. A inesperada duración do paro sorprendeu a moitos usuarios e aos cronistas locais que, mesmo durante a mesma, esforzábanse en asegurar que a folga fracasase repetindo insistentemente que as lavandeiras eran perfectamente prescindibles.
+A intoxicación da información chegou ao extremo de asegurar que algún dos asociados fuxísese co diñeiro da organización e, #ante a falsidade do dato, pasouse á  ridiculización das cantidades de que dispoñían as traballadoras. Paralelamente aos comentarios sobre a mancha da folga e con evidente afán de  desanimar ás lavandeiras, saían diariamente  elogiosos comentarios á iniciativa de establecer, por parte da  Coperativa Militar e Civil, un lavadoiro mecánico que podía entrar en servizo en moi pouco tempo. Días antes de que acabase en realidade o paro, a prensa daba por seguro o fracaso da folga e a volta das lavandeiras á situación anterior ao movemento reivindicativo.
+<WRAP center round box 85%>
+Pode darse por fracasada a folga de lavandeiras, que está a piques de terminar da maneira máis desastrosa para as infelices mulleres (…)
+Dise que se fuxiu [o presidente da asociación co diñeiro que recadara entre as lavandeiras a pretexto de organizar a sociedade de resistencia que para elas de resultados completamente negativos. O rumor non puido confirmarse.
+O Noroeste, 11-6-1907
+Un representante da xunta administrativa do gremio de  lavanderos e lavandeiras visitounos onte para dicirnos que non é exacto (…) que o presidente de @dicha xunta desaparecese cos fondos sociais; que os asociados non pagan cota algunha, e que só se recadaron entre todos eles 103 pesetas para gastos de propaganda e organización, dos cales van investidas nestes traballos 93,30. Resulta, pois que só teñen de fondos nove pesetas e media, cantidade ben insignificante, por certo.
+O Noroeste, 12-6-1907.
+</WRAP>
+<fs medium>**Avances sociais, que non individuais**</fs>
+O lavadoiro mecánico da Cooperativa Militar e Civil foi inaugurado un ano despois, o 13 de outubro de 1908. Situado no camiño da estación do ferrocarril, estaba dirixido por técnicos alemáns e contaba con servizo de coches para recoller e devolver a roupa, de incendios, e un taller de mulleres encargadas de coser, repasar e dar brillo á roupa que o necesitase. Con todo non eliminou en Coruña os lavadoiros públicos nin a as lavandeiras individuais, que foron pasando a ser explotadas baixo novas fórmulas de intermediación.
+<WRAP center round box 85%>
+**Os lavadoiros públicos**
+Un milleiro de mulleres, pouco máis ou menos, acode diariamente ao lavadoiro público municipal instalado na chaira do Orzán. Os  pilones deste lavadoiro énchense tres veces durante a xornada, e para que as distintas quendas de lavandeiras non laven a roupa en auga sucia, deben encherse aqueles cinco veces polo  memos.
+Ademais, para que a operación de baleirar e encher fágase rapidamente, deben instalarse dúas billas e o actual, co que se tarda unha hora en dar a auga suficiente, podería servir para  enchufar unha manga e facer a limpeza que agora se fai a forza de  valdeo, dun modo deficiente e  lentísimo (…)
+O novo lavadoiro da rúa da Torre é  utilísimo para os centenares de mulleres que alí acoden (…) O terceiro lavadoiro de que imos falar non existe, pero, a fe de ser sinceros, non é porque non se advirta a diario a necesidade de que se estableza.
+A Voz de  Galilcia, 16-11-1911.
+</WRAP>
+Con todo, a pesar das melloras e do número de lavadoiros, seguíanse producindo as queixas da poboación sobre as deficiencias hixiénicas neses lugares, queixas que eran reiteradamente comentadas na prensa (a mesma que boicotease a folga e as súas reivindicacións), á vez que tamén se achegaban posibles solucións.
+<WRAP center round box 85%>
+**A saúde na Coruña. Os lavadoiros públicos**
+Insistiremos no tema cantas veces sexa preciso, ata que se nos oia.
+Hai que mellorar as condicións hixiénicas dos lavadoiros públicos. Imponse acabar coa vergoña de que unha mesma pila común, nunha mesma auga sucia e infecta, que só se renova cada seis ou oito horas! lávense e mestúrense as roupas das persoas que gozan de boa saúde e as das que están enfermas.
+Xa explicamos en que consiste a leve transformación que se pretende (…) tomando como modelo o que a este respecto faise en Bilbao, Santander, Barcelona, San Sebastián e noutros pobos adiantados e cultos. Os que non se decatan ou non queren decatarse, son capaces de dicir que non hai diñeiro para acometer a pequena obra e que o mellor será aprazala… para cando se realice o  empréstito.
+Nada diso. Dotar de auga suficiente e continua aos lavadoiros públicos, agora que abunda, e establecer en cada un deles unha serie de pequenas divisións,  contorneándolas, cunhas billas individuais, é #cuestión de moi poucas pesetas e de moi pouco tempo. É bochornoso, pero ademais  peligrosísimo o que ao presente acontece. Os médicos debesen cooperar a esta campaña de  higienización.
+Cada piscina desas, en torno das cales se suceden día e noite todas as xentes pobres do pobo, constitúe o máis  espantable viveiro de xermes contaxiosos que cabe imaxinar.
+La Voz de Galicia, 6-3 1913.
+</WRAP>
+As lavandeiras, como colectivo de mulleres traballadoras ao servizo de casa allea, foron desaparecendo lentamente, a medida que a auga corrente chegaba aos domicilios e que nestes instalábanse lavadoiros particulares de carácter doméstico pero  [[http://emalcsa.de-mudanza.net/|os inicios da infraestrutura da auga foron privados e problemáticos]]. Así tiña que promocionarse a empresa en 1918
+{{ http://enigualdade.com/wp-content/uploads/2014/11/AguasDeLaCorua-SA-1918-1024x680.jpg?450 |}}
+A desaparición definitiva das lavandeiras chegou coa introdución de máquinas accionadas mecanicamente e, máis tarde, por enerxía eléctrica. Antes da definitiva desaparición deste oficio, moitas mulleres traballaron nos lavadoiros mecánicos que se estableceron na cidade, pero os problemas laborais continuaron existindo para estas traballadoras.
+</WRAP>
+===== Os lavadoiros como espazo social =====
-===== Fixérono =====
-----
 <WRAP center round box 95%>
+[[https://serhistorico.net/2018/05/14/el-lavadero-y-las-lavanderas-reivindicacion-de-un-espacio-social-femenino/|O lavadoiro e as lavandeiras: reivindicación dun espazo social feminino]], artigo elaborado por Luís da Cruz
-[[http://enigualdade.com/2014/11/13/cuando-los-trapos-sucios-no-se-lavaban-en-casa-y-ii/|Cando os trapos sucios non se lavaban en casa (I)]]
+{{ https://serhistoricos.files.wordpress.com/2018/05/lavadero2.jpg?400 |}}
-[[http://enigualdade.com/2014/11/13/cuando-los-trapos-sucios-no-se-lavaban-en-casa-y-ii/|Cando os trapos sucios non se lavaban en casa (y II)]]
+En abril de 1917, 40.000 lavanderas protagonizaron en Petrogrado la primera gran huelga al gobierno provisional, formado tras la revolución de febrero. Pedían aumento de salarios, mejores condiciones laborales y jornada de 8 horas. Aquella huelga, apoyada por Aleksandra Kollontai entre otras y posible por la formación del sindicato de lavanderas en 1905, se inserta de la importante [[https://www.jacobinmag.com/2017/05/women-workers-strike-russian-revolution-bolshevik-party-feminism|onda de mobilizacións de mulleres rusas]] que serviría para abrir unha das brechas que desembocaría na revolución de Outubro, que comezara o 23 de febreiro, Día Internacional das Mulleres.
+O exemplo da muller traballadora participando da mobilización política permite  atisbar a importancia do colectivo, pero o peso que os feitos seguen tendo na  historiografía tapa o coñecemento dun traballo (o de lavandeira) e un espazo social (os lavadoiros) que, sen ser aínda moi coñecidos, algúns autores sinalaron como centrais na socialización das mulleres das clases populares.
+Ser lavandeira constituía unha das principais ocupacións durante o  XIX: en Inglaterra e Gales eran a undécima ocupación en 1861, segundo [[http://www.carmensarasua.es/|Carmen Sarasúa]], a pesar de que era habitual consignar “os seus labores” nos censos. Tratábase dunha **ocupación típica das clases populares**, que en non poucas ocasións era exercida por mulleres “cabeza de familia”. Francisco Laso, The Laundress (1858)
+{{ https://serhistoricos.files.wordpress.com/2018/05/francisco_laso_-_the_laundress_-_google_art_project.jpg|}}O lavadoiro foi aludido como lugar de sociabilidad das mulleres das clases populares na cidade pola historiadora [[https://es.wikipedia.org/wiki/Michelle_Perrot|Michelle Perrot]], junto co mercado e a propia rúa. Fronte ao salón de té ou a Iglesia, espazos de encontro das mulleres de clase alta, o lavadoiro constitúese nunha contorna exclusivamente feminina para as clases populares, no que **ás veces se mesturan o traballo de reprodución social e o emprego remunerado** (Perrot, 1997).
+[[http://www.ub.edu/geocrit/oyon.htm|José Luis Oyón]] estudou os lavadoiros na cidade de Barcelona como núcleo de  sociabilidad, básicos para a formación da cidade popular  ( Oyón  pp: 327-328), xunto coas tabernas e as tendas de alimentación. Non é casual que as primeiras demandas de CNT sobre a mellora da vivenda obreira en 1917 incluísen a **creación de lavadoiros gratuítos**. A través dos libros de Matricula Industrial,  Oyón censa 221 lavadoiros na cidade, con preto de 7000 bancas, á altura de 1914. A pesar de que neste momento, e ata os anos 30, o número de lavadoiros decrece en relación á poboación, isto non sucede nos barrios obreiros, sempre  esquinados na senda do progreso urbano. O autor, a través de entrevistas persoais, chegou á conclusión de que os lavadoiros **eran un importante núcleo de  sociabilidad feminina durante o primeiro terzo de século**.
+Ademais de permitir o encontro das clases populares e, presumiblemente, a posta en común dos problemas que a todas afectaban, a recado que o lavadoiro – como o mercado–, constituíu un lugar privilexiado para a circulación da información nos barrios. Este abono para a comunicación oral e o rumor quedou na cultura popular moi ligado á imaxe da “murmuración”, sen dúbida favorecida polo prexuízo de xénero dirixido cara ás mulleres.
+En catalán, a expresión //fer  safareig// alude á murmuración ocasional, como lembra  Oyón, e a equiparación era habitual tamén na época na que o lavadoiro aínda constituía unha auténtica institución social. Se nun parlamento ou noutro foro de //señores ben// rendía a desorde falábase de “discusións, que alcanzaron os máis dos días honras de  plazuela, e outros, de lavadoiros públicos, convertendo o parlamento nunha Casa de Tócame Roque” (O Xefe 18-12-1886).
+Ademais, os lavadoiros parecen ser **lugares de referencia social no espazo urbano**. É relativamente frecuente que se utilicen como sinalización para indicar localizacións ou, por exemplo, para indicar o traxecto de coches de praza: “pola estrada do Pardo ata o lavadoiro chamado dos  Cipreses” (Almanaque e Guía  Matritense 1894).
+No lavadoiro coincidían mulleres que lavaban para a súa familia, criadas e lavandeiras profesionais, que lavaban semanalmente a roupa de familias ou institucións. **O traballo era moi duro**: a auga causáballes enfermidades bronco respiratorias e na pel, traballaban ao aire libre durante todo o ano e debían transportar peso.
+A penosa situación dos lavadoiros, a maioría privados desde o século  XX, foi denunciada a miúdo por  higienistas e organizacións obreiras. En 1903 a Revista Branca publicaba un extenso artigo titulado [[http://hemerotecadigital.bne.es/issue.vm?id=0002873128|A independencia económica da muller no século XX]] no que se reclamaba a importancia de que as mulleres proletarias dispuxesen de cociñas económicas e lavadoiros municipais. Así mesmo, a reclamación do lavadoiro municipal aparece brevemente no [[http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000187670&page=1|programa electoral]] de **Pablo Iglesias en 1910** ou no repertorio de esixencias de CNT en 1917, como vimos.
+O carácter feminino do traballo de lavandeira **propiciou unha contorna pouca separada do traballo de coidados**. Neste fragmento da forxa dun rebelde, de  [[https://es.wikipedia.org/wiki/Arturo_Barea|Arturo Barea]], apréciase a importancia da cooperación entre as lavandeiras –e as súas familias– para sacar ambos os traballos adiante:
+<WRAP center round box 95%>
+Os douscentos pantalóns énchense de vento e ínflanse. Parécenme homes gordos sen cabeza, que se balancean colgados das cordas do  tendedero. Os mozos corremos entre as fileiras de pantalóns brancos e repartimos  azotazos sobre os traseiros inchados. A señora Encarna corre detrás de nós coa pa de madeira con que golpea a roupa sucia para que escorra a  pringue. Refuxiámonos no labirinto de rúas que forman as catrocentas sabas húmidas. Ás veces consegue alcanzar a algún; os demais comezamos a tirar  pellas de barro aos pantalóns. Quedan manchas, coma se houbésense  ensuciado neles, e pensamos nos azoutes que lle van a dar por cocho ao dono. Pola tarde, cando os pantalóns están secos, axudamos a contalos en cheas de dez ata completar os douscentos. Os mozos das lavandeiras reunímonos coa señora Encarna no piso máis alto da casa do lavadoiro. É unha nave que ten encima o tellado dobrado en dous. A señora Encarna cabe no medio de pé e case dá co moño na viga central. Nós quedámonos aos lados e damos coa cabeza no teito. Á beira da señora Encarna está a chea de pantalóns, de sabas, de calzóns e de camisas. Ao final están fúndalas das almofadas. Cada peza ten un número, e a señora Encarna vai cantando e tirándoas ao mozo que ten aquela ducia ao seu cargo. Cada un de nós temos ao noso lado dous ou tres cheas, onde están os «vintes», os «trintas» ou os «sesentas». Cada peza deixámola caer na súa chea correspondente. Despois, en cada funda de almofada, coma se fose un saco, metemos un pantalón, dúas sabas, un par de calzóns e unha camisa, que teñen todos o mesmo número.
+</WRAP>
+O coidado dos nenos era central, como se ve, e en 1871 inaugúrase casa **Asilo de Lavandeiras de Madrid** preto da Porta de San Vicente, que en 1901 albergaba a 400 nenos.
+<fs medium>**O fío levantisco das lavanderas**</fs>
+|  {{ https://serhistoricos.files.wordpress.com/2018/05/lavanderas.jpg?700 |}} \\ Hull Laundry Strike 1920 | http://www.unionhistory.info  |
+Ademais do das traballadoras lavandeiras de  Petrogrado, coñecemos moitos exemplos de **conflitos sociais e laborais** protagonizados por lavandeiras en todo o mundo. A prensa española deu noticia entre finais do  XIX e principios do  XX de diferentes motíns e folgas internacionais protagonizados por lavandeiras: París e  Saint  Etienne en 1890, Londres en 1891 ou Nova York 1912.
+Estes conflitos deberon alcanzar dimensións considerables, pero tamén foron frecuentes conflitos de carácter local, como o que levou a  amotinarse ás lavandeiras dun establecemento no Paseo Imperial de Madrid por desavinzas co novo regulamento interno do lavadoiro (O Século Futuro 2-6-1892).
+Lavandeiras que se puxeron en folga en Atlanta
+Só un mes despois, o 4 de xullo de 1892 e os días sucesivos, a sociedade madrileña puxo os ollos sobre o colectivo das lavandeiras #ante o anuncio dun seguro motín que non chegou a producirse, máis aló dalgúns alborotos. O Concello conservador de [[https://es.wikipedia.org/wiki/Alberto_Bosch_y_Fustegueras|Alberto Bosch e Fustegueras]] estableceu novos tributos á venda ambulante e outras actividades, o que ocasionou un motín o día 4 no que foron detidas algunhas vendedoras. Especulouse nos días sucesivos con que lavandeiras e  cigarreras –o colectivo feminino de maior prestixio popular no tocante á mobilización– levantaríanse tamén, e mesmo os donos dalgúns lavadoiros privados pecharon por precaución.
+A prensa da época reflicte unha **actitude decididamente insumisa ante o pago** do tributo por parte das mulleres, tanto entre as vendedoras como entre lavandeiras, a pesar de que os  cobradores acudían ás beiras do río Manzanares acompañados de gardas a pé e dacabalo. Durante aqueles días estableceuse unha vixilancia especial no cárcere de mulleres #ante o medo de que as lavandeiras acudisen a liberar ás vendedoras detidas durante o motín, pero nun pouco tempo as augas volveron ao seu leito.
+O día 7 de xuño **Serán as aguadoras as mulleres amotinadas**, e que acudirán posteriormente en comisión a falar co alcalde. Este mandara pechar os postos de auga do Prado e Recoletos polas denuncias dalgúns veciños acerca de “os actos contrarios á moral que neles realízanse” (O País 7-07-1892). Resalto o episodio pola coincidencia no tempo e pola similitude coa situación das lavandeiras, pois **a consideración moral do traballo físico feminino é unha constante que sairá a relucir en distintos conflitos laborais nos que participaron**.
+Segundo a historiadora Carmen Sarasúa, as posicións que as lavandeiras tiñan que adoptar para desempeñar o seu traballo eran consideradas por algúns como “pouco  decorosas”, o que levou a que se fixesen algúns lavadoiros pechados.
+Cando en xullo de 1881 **as lavandeiras de Atlanta** –a maioría  afroamericanas– forman a Sociedade de Lavado e deciden ir á folga para loitar pola mellora dos seus postos de traballo, terán que soportar a acusación de “conduta desordenada”. Algo similar sucederá durante a **folga de lavandeiras contra a compañía Acme nel Paso**, protagonizada por mulleres  chicanas en 1919. Ademais dos  esperables ataques racistas, o medio milleiro de mulleres que abriran sección local da **International Laundry Workers Union** tiveron que afrontar as acusacións de “moral laxa”, e que os líderes da comunidade advertisen aos homes acerca da pouca conveniencia de relacionarse con elas.
+<color #800080>Outra das barreiras de xénero que tiveron de afrontar as lavandeiras organizadas</color> e en loita foi a relativa á **pouca consideración social do seu traballo**. Sen dúbida, esta  infravalorización dos empregos tipicamente femininos explica as súas baixas remuneracións: un obreiro de finais do século  XIX podía ter a súa roupa lavada por 60 céntimos, a metade do que gastaba en “tabacos, diversións e recreos” ( Sarasúa, 2003).
+En 1907 **as lavandeiras da Coruña** organizáronse no centro de oficios **A Heteroxénea** formando daquela unha asociación propia chamada **O Alba de lavanderos e lavandeiras**, con implicación anarquista. Repetiron follas cos novos prezos e, como as novas tarifas non foron benvidas, puxéronse en folga o 1 de xuño de 1907, prolongándose esta durante dúas semanas. Engadían ás reivindicacións económicas as **relativas á insalubridad** dos lavadoiros nos que traballaban.
+Nesta ocasión, o ataque que recibiron na súa condición de mulleres tivo que ver coa suposta  irrelevancia do seu traballo, que a prensa local encargouse de resaltar durante o transcurso do paro.
+A canalización da auga foi o comezo do fin do oficio de lavandeira en moitas partes do planeta, a pesar do ritmo lento e desigual da chegada da auga corrente ás casas (especialmente nos barrios obreiros e aos pisos altos). A puntilla foi a popularización da lavadora caseira, ao principio caixas de madeira co interior forrado de zinc que se movían cunha  manivela, ás que posteriormente se engadiu un motor eléctrico.
+O rodar do século  XX foi, aos poucos, puíndo a imaxe da lavandeira, asociando o recordo da súa imaxe  arrodillada sobre a táboa aos oficios tradicionais, sen reparar na artrose, os  sabañones e as enfermidades bronco respiratorias. Nada queda na imaxe  romantizada que trasladan as fotografías daquelas mulleres ás beiras do río –“ náyades do Manzanares” chamounas cara a 1860 o viaxeiro **Davillier**– das experiencias de asociación e loita que protagonizaron. E xa vai sendo hora de empezar a  desenterrarlas.
+★ Imaxe de cabeceira: Lavadoiro no Manzanares (1887) | Pérez Valluerca, Eusebio
+</WRAP>
+===== E máis exemplos =====
+----
+<WRAP center round box 95%>
 [[https://ctxt.es/es/20190724/Politica/27372/Josefina-L-Martinez-Dagenham-feminismo-Londres-empleo-huelga-salarios.htm|“Igual salario por igual traballo”, ou cómo as obreiras de Dagenham venceron a Ford]]
@@ Línea 81: / Línea 222: @@
 [[https://ctxt.es/es/20190821/Politica/27814/Josefina-L-Martinez-huelgas-inquilinas-Argentina-Glasgow-vivienda.htm|Históricas huelgas de inquilinas: “Se non baixan os alugueres, nós non pagamos!”]]
-</WRAP>
-===== A revolta das pedras =====
-----
-<WRAP center round box 95%>
+<fs medium>**A revolta das pedras**</fs>
 [[http://praza.gal/movementos-sociais/15897/revolta-das-pedradas-1918-o-dia-que-a-fame-puido-mais-que-o-medo/|Revolta das Pedradas, 1918: O día que a fame puido máis que o medo]] - Marcos Pérez PenaMarcos Pérez Pena | @marcosperezpena
@@ Línea 91: / Línea 230: @@
 Martes 23, Xaneiro 2018 | Movementos sociais | Olaia Ledo
-[[http://www.ferrol360.es/quintanilla-na-revolta-das-mulleres-de-1918/ |Quintanilla na revolta das mulleres de 1918]] - MARCOS ABALDE | ‘Ferrol coas Irmandades da Fala’ | Venres 21 abril 2017 |
+[[http://www.ferrol360.es/quintanilla-na-revolta-das-mulleres-de-1918/ |Quintanilla na revolta das mulleres de 1918]] - MARCOS ABALDE | ‘Ferrol coas Irmandades da Fala’ (Venres 21 abril 2017)
 </WRAP>
 ===== O que tiñan que aguantar =====