Herramientas de usuario

Herramientas del sitio


concepcion_gimeno

¡Esta es una revisión vieja del documento!


<fc #6495ed>Anexos / Concepción Gimeno</fc>

Feminista, escritora... empresaria...


Fonte: Biblioteca virtual Miguel de Cervantes

O nacemento da Historia das Mulleres en España (1884), ou cando Concepción Gimeno de Flaquer escribe «Nais de homes soados»

Josemi Lorenzo Arribas

1. Razóns para estudar a Concepción Ximeno

«Aínda que raras veces aparece o nome de Gimeno na enumeración das feministas decimonónicas, parécenos que debería ser incluída, se non pola orixinalidade das súas ideas, pola curiosa mestura na súa linguaxe dun rexistro sentimental-doméstico combinado cun forte ton polemicista que explaya a razón e a lóxica como procedemento argumentativo […] combínase a forza da lóxica e a razón cunha ira feminista o cal, propoñemos aquí, converte a esta ensaísta nunha voz transgresora. Á ecuanimidade arenaliana e a ira de Gimeno poderiamos engadir nesta lista de tons, a ironía mordaz de Pardo Bazán, quen dedicou longos anos da súa vida para polemizar cos moitos homes que insistiron en proclamar a inferioridade da muller». (BLANCO, 1998: 461-462)

Nestas páxinas non se vai a tratar dunha escritora desde o punto de vista da historia da Literatura, ou polo menos non imos tratar a figura de Concepción Gimeno de Flaquer (1850-1919) como unha escritora máis das da época isabelina e entresiglos, senón que me vou a referir a esta autora aragonesa como un precedente da Historia das Mulleres en España. Tratarase, por tanto, de Gimeno como historiadora, e como unha muller cunha sensibilidade que ben podería chamarse hoxe feminista, situándoa no seu contexto cronolóxico e social. Para iso, ademais de rexeitar o prexuízo tradicional, patriarcal, que arremete periodicamente contra estas autoras, hai que sobrepoñerse a outro, máis sutil, porque parte de voces feministas e de esquerdas, que ás veces negan o compromiso feminista de certas mulleres polo feito de ser nobres ou burguesas, defensoras da súa clase e status social.

Na conferencia que pronunciou no Ateneo de Madrid comezaba afirmando abruptamente, sen preparación:

Un dos problemas sociais que máis preocupan hoxe aos pensadores é o problema feminista […] Non atopou aínda eco en España; non se tomou en serio, porque o noso carácter préstase máis á ironía que á investigación. (GIMENO DE FLAQUER, 1903: 5)

E unha investigación é precisamente a que emprendera polo menos dúas décadas antes destas palabras, e que frutificou coa publicación do libro que glosará este artigo. Con iso, non quero entrar nun debate que xulgo estéril: se a autora foi ou non feminista (quen o era na década dos setenta-oitenta do XIX?), pois non se trata de outorgar etiquetas, senón de profundar no abanico de problemas que trata, o modo en que aborda a recuperación do labor das mulleres na Historia, e os puntos teóricos de partida dos que arrinca. Neste sentido, un bo barómetro para abordar a orixinalidade da súa proposta é se á hora de articular o discurso histórico participou en maior ou en menor medida (ou se combateron) os prexuízos patriarcais vixentes na época.

Adiantando a conclusión, afirmo que Concepción Gimeno de Flaquer foi unha autora pioneira da Historia das Mulleres e, no contexto da súa época, feminista. Se hoxe, gran parte do que se escribe e cabe dentro desta categoría dista moito de ser feminista, acrecéntase o interese pola obra da autora aragonesa se sabemos que foi das primeiras persoas en España que explicitamente falou de «feminismo», e que foi unha muller que dedicou especial esforzo en fundar revistas para abordar a cuestión das mulleres. Nesta colección de libros que recollen achegas a un Seminario sobre a Querela das Mulleres débese estudar a Gimeno non só porque estableceu relacións con outras mulleres e defendeunas en canto creadoras (Carolina Coroado, Faustina Sáenz de Melgar, Josefa Pujol, Emilia Pardo Bazán, Carmen de Burgos, Concepción Arenal…), non só porque avogou en España e en México, os países en que viviu, pola defensa e dignificación das mulleres, senón tamén porque é a primeira muller coñecida que articula na Historia das Mulleres o seu defensa feminina, dúas décadas antes de que acabe o século XIX.

É sorprendente a ausencia de Gimeno na historiografía da Historia das Mulleres en España. Non lla cita como historiadora a pesar do avance producido nas últimas décadas no rastrexo dos precedentes. Ou é que empeza ex novo a principios dos anos setenta do século XX, como se nos dixo? Froito deste esquecemento, non hai ningunha obra reeditada de Concepción Gimeno, ao contrario do que ocorre con outras autoras contemporáneas a ela, tampouco hai apenas ningún artigo monográfico sobre ela, como máximo algúns que falan da súa condición de novelista (AYALA, 2008; MUÑOZ OLIVEIRAIS, 2000), do sinal que deixou en México (RAMOS ESCANDÓN, 2001 e 2002), ou do seu relevante papel como xornalista (DÍAZ, 2000; CHOZAS RUIZ- BELLOSO, 2005). Como en tantas outras ocasións, o que si hai é algunha referencia na bibliografía anglosaxoa analizando o seu papel como feminista ( BIEDER, 1990; HIBBS- LISSORGUES, 2006). Actualmente, mantén o seu nome un premio do SIEM (Seminario de Investigación de Estudos da Muller) da Universidade de Zaragoza, así como unha rúa no seu pobo natal, Alcañiz (Teruel).

2. Algúns datos biográficos que interesan

Cando aínda hoxe o termo ‘feminismo’ e ‘feminista’ seguen levantando bochas, enténdese como estereotipado, e moitas mulleres (non digamos homes) foxen del coma se fose un insulto, Concepción xa o utilizaba sen ambaxes ao estrearse o século XX, sendo unha das primeiras, non só en empregalo, senón en dar unha visión do que era feminismo, empregándoo no problema feminista, título da citada conferencia ofrecida no Ateneo de Madrid en 1903. Entón xa pasaba de cincuenta anos, co que a elección do título e contido da conferencia non era unha simple boutade nin un exceso de mocidade. Non foi un perfil revolucionario o desta autora, senón máis ben tendente á moderación. Iso si, con firmes principios, aos que nunca renunciou. Antes que buscar unha fácil provocación, pretendeu poñer un problema sobre a mesa, nomealo, adiantando unha antiga reivindicación feminista categorizada moito tempo despois, cando Betty Friedan na mística da feminidade (1963) referiuse a «a cuestión que non ten nome» para referirse ao malestar das mulleres recluídas no fogar.

Unha lectura superficial da biobibliografía gimeniana xa descobre moitas singularidades, que quizá non respondan todas á mera casualidade. Iso porque non todas as mulleres acomodadas mostraron aspiracións literarias, xornalísticas e editoriais, senón que só unha minoría delas escribiu. Máis difícil foi que fixesen da defensa das mulleres a súa causa. Finalmente, entre as poucas que encaixan neste perfil, é do todo novo articular a defensa feminina a partir dun discurso histórico, entendido sempre desde un punto de vista ensayístico, non técnico.

As principais fontes secundarias para estudar a María de la Concepción Pilar Loreto Laura Rufina Gimeno Gil (Gimeno de Flaquer, cando casou) son escasas, como se dixo (o panorama máis completo ofrécese en BIANCHI, 2007), practicamente reducidas a un libro dun historiador local ( BUÑUEL, 1959), o clásico de SIMÓN PALMER (1991), e unha entrada nunha enciclopedia especializada ( BIEDER, 1993), máis a investigación recente que a propia Mariña Bianchi está a dedicarlle os últimos anos. María Concepción Gimeno Gil naceu o 11 de decembro de 1850 en Alcañiz (Teruel). Precoz na escritura, con 19 anos publica o seu primeiro artigo no Trobador do Ebro (1869), que demostra xa unha clara conciencia dos temas que a acompañarán o resto da súa vida: «Aos impugnadores do belo sexo», na mellor tradición das mulleres que se valoran a si mesmas (Emilia Pardo Bazán, nacida poucos meses despois que Concepción Gimeno, non escribirá a serie de artigos que levan por título xenérico A cuestión palpitante ata 1882-1883). Criouse no ambiente dunha poboación que comezaba a ser próspera co empuxe dunha pequena burguesía industrial, pero aínda así, lonxe de grandes cidades (cando se inaugura o ferrocarril Gimeno xa facía tempo que deixara o seu pobo natal) e nun ambiente maioritariamente conservador, o que fai máis meritoria a súa traxectoria e sensibilidade xuvenil. Quede para ulteriores investigacións coñecer cal foi o caldo de cultivo que lle permitiu contactar con estas preocupacións de vangarda, mal vistas e, aparentemente, substanciadas por mulleres de boa condición social en cenáculos burgueses urbanos. No ambiente alcañizano pasou o primeiros vinte anos de vida.

En 1871, xa trasladada a Madrid, coñece a Carolina Coroado e a Juan Valera, quen colaborará nas revistas que dirixirá a aragonesa. Un ano despois, en Barcelona, publica precisamente a primeira delas, A Ilustración da Muller, cuxo título foi un programa das intencións que tivo Gimeno como escritora e editora. A súa dedicación á literatura era imparable, e a pesar da súa mocidade encargáronselle dous capítulos das españolas, americanas, lusitanas pintadas por si mesmas, publicación coordinada por Faustina Sáenz de Melgar que viu a luz en 1873. A moza de Alcañiz aínda non cumprira os 23 anos.

Concepción Gimeno casou co xornalista Francisco de Paula Flaquer e Fraise aos 29 anos, que xa era idade nese tempo. Cando contraeu matrimonio, por tanto, tiña xa unha carreira detrás e unha biografía. Esa é a súa identidade, e non tivo que adquirila cunha boa voda. Fora unha nena precoz, aspecto que subliña no Prólogo-Biografía Juan Tomás Salvany, asiduo colaborador nas empresas da turolense, destacando en habitual ensalada a súa cara aniñada e o pronto que comezou a traballar en xornais para, comentando a súa bibliografía, rematar así: “«Nin na súa vida íntima, nin na súa vida social adiviñaredes á literata»” ( SALVANY, 1895: 14). Únese así á tradición de prologuistas masculinos que autorizan á muller que escribe, pero que resaltan a feminidade «tradicional» de tales mulleres a modo de topos e apenas falan dos libros en si, sempre con medo a presentar un perfil de muller forte e, aos seus ollos, desnaturalizada (SIMÓN PALMER, 1992). Lonxe de posturas misóginas, moitos destes autores, fillos do seu tempo e do seu contexto cultural, trataban de autorizar ás mulleres buscando categorías e xustificacións teóricas que estaban aínda sen dicirse e sen sistematizar. A propia Gimeno, nun texto que podería considerarse claramente un precedente do que hoxe, con horrendo anglicismo, chámase «empoderamento» afirmaba:

Xa non é exacto o cualificativo de forte, aplicado ao sexo masculino, nin o de débil ao feminino, porque a medida que os homes se han feito débiles, as mulleres fixéronse fortes. Os homes de hoxe son homes-femias… (1887: 161)

Casada, trasládase a México en 1883, país onde creou e dirixiu nada máis chegar (ata o seu regreso a España en 1890) outra publicación, O Álbum da Muller, empresa para a que contou con moitas colaboradoras. Aparecen nas devanditas páxinas textos sobre sor Juana Inés da Cruz, Juana de Arco e outras mulleres, destácase o profeminismo de Feijoo, e colaboran escritoras como Catalina Coroado, Josefa Pujol, ou o mesmo Víctor Hugo, que enviou colaboracións especiais en atención a Concepción Gimeno (AYALA, 2008: 62-63). Tivo éxito, porque en 1884 agranda a revista o seu formato (no canto de desaparecer, como moitas outras), e chega a escribir Delfina Ortega, a primeira esposa de Porfirio Díaz, o presidente da República mexicana, muller con quen debía manter contacto.

3. Concepción Ximeno, pioneira da Historia das Mulleres en España

Tratarei de mostrar como a alcañizana é unha pioneira da escritura da Historia das Mulleres en España, por vocación e por enfoque mesmo. É frecuente hoxe desculpar ideas que se escribiron fai dúas ou tres décadas sen enfoque feminista algún, nin sequera con ningunha sensibilidade cara ao tema, aludindo a que «era outra época». A principios dos anos 80 do século XIX tamén era outra época (faltaban quince anos, por exemplo, para que comezase a publicar Menéndez Pidal), e foi entón cando unha muller de pouco máis de trinta anos, nacida en Alcañiz, escribe un libro titulado Nais de homes soados. A finais do século XIX en España, a pesar dos esforzos de renovadores como os de Altamira, o suxeito historiográfico era moi estable e definido: o gran personaxe (home, ou virilizado). Desde aí, é interesante a cuña que engade Gimeno desde o propio título, ao situar á nai como protagonista, aínda que sexa en canto prefiguración do propio suxeito historiográfico, facendo un bucle que reverte en beneficio feminino, que accede así a esta categoría, dunha maneira vicaria, si, pero accede. En realidade, é un precedente do relato sobre «a irmá de Shakespeare» que narra Virginia Woolf máis sistematizadamente e con maior carga crítica. No canto da irmá, as nais: grazas a elas, á súa influencia e a súa dedicación (aos fillos) permitiron que estes descollaran.

Unha rápida ollada aos libros e opúsculos de Historia que escribiu Gimeno (moitas froito de conferencias ateneístas e noutros selectos círculos intelectuais), con explícitas referencias en moitos desde o título ás mulleres, parecen sobrados argumentos para xustificar o interese que mantivo cara a esta área: Civilización dos Antigos Pobos Mexicanos (Disertación histórica lida pola súa autora no Ateneo de Madrid, 17 de xuño de 1890); Mujeres da Revolución Francesa (Disertación lida no Ateneo de Madrid na noite do 25 de marzo de 1891); Vantaxes de instruír á muller e as súas aptitudes para instruírse (Disertación lida no Ateneo de Madrid o 6 de maio de 1895); Mujeres. Vidas paralelas (1893); Mujeres de raza latina (1904); Mujeres de rexia estirpe (1907). Se a eles engadímoslles os numerosísimos libros que se titulan A muller…, As mulleres… posiblemente estamos #ante das grandes autorías obsesionadas pola instrución feminina. Ela nunca se presenta, obviamente, como historiadora (o que sería un oficio e unha práctica intrusista), senón como escritora, imperando un marcado interese e ton xornalístico, divulgador, e con intención de saber comunicar, de chegar á xente e facer comprensible a mensaxe. Como escritora, na súa época, triunfou e foi unha firma influente e recoñecida, como demostra a entusiasta recepción dos seus libros. A Muller xulgada por unha muller esgotouse en pouco tempo, requirindo nove edicións ( SALVANY, 1895: 10-11), e así ocorreu con moitos outros dos seus títulos. Neste sentido, a tribuna xornalística valeulle tamén para publicitalos e dalos a coñecer.

Adviertese <fc #800080>un continuo interese en todos os seus ensaios en autorizar ás mulleres contemporáneas a través do recurso á xenealoxía de mulleres do pasado</fc>, estratexia á que volverá ex novo a historia das mulleres en España desde a súa recuperación na década dos setenta do pasado século. <fc #800080>Ximeno sostén unha perspectiva histórica cando fala da situación das mulleres, e a ese interese na historia como fonte legitimadora engádelle un despregamento de autoridades femininas</fc>. Véase:

A escritora existirá sempre como existiu en todas as épocas. O mesmo entre os gentiles que entre os cristiáns, nas altas clases sociais que nas clases plebeyas, brillaron mulleres de númen poético.

É unha aberración supoñer que a muller pervierte os seus sans costumes e puras ideas, cando eleva o seu entendemento polo estudo.

Á fronte das máis notables escritoras podemos colocar a Santa Teresa de Jesús, Santa Catalina de Sena, a Tecla, discípula de San Pablo, a Valeria Proba, a Hildegarda, e a outras moitas mulleres que se distinguiron polas súas virtudes e sabedoría, (XIMENO DE FLAQUER, 1877: 227)

ideas que logo as repetirá en 1903 no seu discurso do Ateneo. Permítaseme unha pequena digresión para sinalar a importancia da cita a Hildegarda de Bingen como autoridade en 1877. Onde lería sobre ela a nova Concepción para colocala ao nivel das outras mulleres nomeadas? Un tema interesante, que haberá que investigar…

Moi poucos precedentes había en España de mulleres con tanto <fc #800080>interese polo argumento histórico como fonte de lexitimación ou, simplemente, polo propio argumento histórico en si</fc>, e haberiamos de acudir a vagos referentes, que seguramente non coñeceu a aragonesa, autoras antigas como Bernarda Ferreira de Lacerda (1595-1644), autora de Hespaña Libertada, cuxa primeira parte saíu impresa en 1618, texto que é probable que o escribise un tanto presionada e non por un interese sincero (Varanda, 2003), para achegarnos a un texto feminino vindicador exposto desde formulacións históricas.

Na súa etapa de directora e colaboradora do Álbum Hispano-Americano (tecnicamente só o dirixe de 1890 a 1892, sen que apareza nome da dirección ata 1900, en que será o seu marido: BIANCHI, 2007: 94), “«ilustración [que] regala ás señoras subscriptoras un xornal de modas titulado A Elegancia»”, Ximeno alentou a escritura de mulleres e a reflexión sobre a cuestión dos roles xogados na sociedade por un e outro sexo. Por encima de todo, mesmo do grao de maior ou menor reivindicación, apréciase a creación dunha corrente de opinión hispanoamericana (Colombia, Venezuela, Perú, México, España), da que Ximeno foi creadora e transmisora, a favor da capacidade intelectual das mulleres, vertida nas seguintes colaboracións (HERNÁNDEZ PRIETO, 1993: entradas 4, 15, 35, 62, 63, 127, 235, 305):

  • 1891.- Lindley de Phipps, Xosefina: «A muller na gran exposición colombiana de Chicago, 1893».
  • 1892.- Puga, Amalia (Perú): «A literatura na muller».
  • 1893.- Acosta de Samper, Soledad (Colombia): «Aptitude da muller para exercer todas as profesións. Memoria presentada no Congreso Pedagóxico Hispano-Lusitano-Americano reunido en Madrid en 1892».
  • 1893.- Bolet Peraza. Nicanor (Venezuela): «A muller venezolana».
  • 1895.- Vigil, José M[ aría] (México): «A muller mexicana».
  • 1896.- Alvarado, Juan C[ risóstomo] (Venezuela): «A muller educada».
  • 1896 e 1897.- Cortés, Enrique (Colombia): «O feminismo», e «Un punto de vista na vida da muller».

A situación diagnostícaa a propia escritora con valentía e autoridade:

O home español permítelle á muller ser frívola, va, aparvada, lixeira, superficial, beata e coqueta, pero non lle permite ser escritora.

Unha muller pode gastar grandes cantidades nos fútiles caprichos que inventa a inconstante deidade apellidada Moda, pero non debe gastar vinte reais nun libro. Esta é a lóxica da xeneralidade dos homes. (GIMENO DE FLAQUER, 1877: 211)

Finalmente, o interese pola Historia apréciase nos contidos do Álbum Ibero-Americano cando Gimeno dirixiuno, lugar onde Josefa Pujol de Colado escribe «Alexandría (nos primeiros tempos do cristianismo)», de fondo erudito, ou onde Carolina Coroado publica un artigo de historia e viaxes en 1891 no que, ao modo das excusationes benevolentiae das escritoras medievais, busca a lexitimidade da súa saber no río Tajo, mediante un curioso procedemento tradicionalmente buscado na figura da divindade:

Por que había eu de disputar aos sabios o dereito de ler eles sós o que din os libros cando che teño a ti que me contastes [sic] a historia da infanta Galiana e as fazañas do Cid Campeador antes de saber ler nin pensar que xamais houbese de escribir? (cit. en CHOZAS RUIZ- BELLOSO, 2005)

Pero onde Ximeno de Flaquer verte dunha maneira clara o seu interese na Historia das Mulleres é no seu ensaio Nais de homes soados, de cuxos contidos básicos paso a dar conta.

4. Ediciones de Madres de hombres célebres en México y España

Cuando preparé la ponencia que motivó estas páginas en el contexto de la X.ª edición del Seminario Permanente «Fuentes literarias para la Historia de las Mujeres» (2008), accedí al único ejemplar del libro conservado en la Biblioteca Nacional de Madrid, publicado en 1895. Conocía otras obras de Gimeno, me atraía su figura y me pareció que este libro, de curioso título, podría deparar sorpresas para pensar en la escritura de la historia de las mujeres en España, y a pesar de las fechas ofrecidas hasta ese momento por la escasa bibliografía que se había ocupado de Gimeno, con escasas excepciones, fue fácil deducir que la obra debía estar redactada algunos años antes, porque en ¿Culpa o expiación?, novela publicada en su cuarta edición en 1890, ya se la cita en el Prólogo como autora de Mujeres de Hombres Célebres. Así la redacción debía predatar esta fecha a pesar de no presentarse como una nueva edición, circunstancia que se solía marcar en la época, como hoy, para subrayar el éxito de una publicación. La digitalización de un ejemplar de Mujeres de Hombres Célebres por la Universidad Autónoma de Nuevo León, fechado en 1885 en México, descubre que se publicó por primera vez en ese país, puesto que el ejemplar puesto a disposición y consulta pública es una tercera edición impresa por la Imprenta del Gobierno, con fecha del Prólogo de Salvany (el mismo que en la edición española) en Madrid, 1883, último año de Gimeno en España. Dicha edición incluye además otro «Prólogo a las madres mexicanas» (GIMENO DE FLAQUER, 1885: 13-18) de la autora, firmado en México, el 25 de agosto de 1884.

Por otro lado, en la Biblioteca Nacional de México constan las tres ediciones que en ese país (¡en apenas año y medio!) se hicieron de la obra, lo que muestra su éxito. Una de 1884 y dos de 1885. Todas con 208 páginas y un leve cambio de formato, según las fichas catalográficas, en la última (de 23 cms se reduce a 20). De ninguna de las ediciones mexicanas, hasta donde sé, se conservan ejemplares en bibliotecas españolas. Se puede pensar que la redacción del ensayo estaba muy avanzada (o finalizada) cuando la autora llegó a México (1883, año en que Salvany firma su introducción, como se dijo) y, una vez allí, incluyó la alocución a las mujeres mexicanas como agradecimiento al pueblo de acogida y para hacer más accesible y atractiva la obra en el país en que se iba a distribuir. Esta hipótesis explicaría que no figure ninguna mexicana protagonizando un capítulo.

Finalmente, es fácil deducir que a la vuelta a España de Gimeno comenzaría los trámites para la publicación española, ocasión que se materializa en 1895 (Madrid, Tipografía de Alfredo Alonso), para la que la autora mantiene el mismo texto, excluida la alocución a las madres mexicanas. No debieron hacerse más ediciones.

5. Contenido y somero análisis de Madres de hombres célebres

En este libro se cita a 128 mujeres (vid. Apéndice) siguiendo los necesarios pasos conducentes a la autorización femenina tanto en la historia contributiva como en la vindicación, etapas necesarias en el nacimiento del feminismo académico y, concretamente, de la Historia de las Mujeres. Es más, gran parte de la bibliografía sobre historia de las mujeres no la ha superado todavía, aun moviéndose en ambientes universitarios y en arquitecturas institucionales «feministas» en sentido lato. Ha de sorprender por tanto esta actitud en un libro redactado a comienzos de los años ochenta del siglo XIX. En la histórica Querella de las Mujeres, uno de los textos más interesantes del periodo inicial, en la Edad Media, son las derivaciones del De claris mulieris boccacciano. Solamente la enumeración de una nómina de mujeres ilustres provocó una surgencia y visibilización de un debate público. Que me conste, no había precedentes de un libro íntegramente dedicado a mujeres con perspectiva, al menos en la literatura hispana (sí de hombres y mujeres célebres, vid. LANDA, 1887-1882).

Se compone el libro de una biografía de la autora, un prólogo, más 14 capítulos hablando de madres de hombres célebres, de las que tres son españolas. Tales «hijos» son Chateaubriand, Constantino, Rafael, Fernando III, Coriolano, el «Rey de Portugal», Washington, Napoleón, Schiller, Goethe, San Luis, Pietro Cossa, Fernando el Emplazado, Gracos, Nerón, Lord Byron y Lamartine.

Gimeno parte de que las mujeres son las depositarias principales de los buenos sentimientos y de la religiosidad. El cristianismo es una religión basada en el amor, por lo que nadie la podría comprender mejor que las mujeres, más proclives al cultivo de este sentimiento (GIMENO DE FLAQUER, 1895: 391), siguiéndose continuas referencias a autores que han ensalzado a su madre, buscando la legitimación de auctoritates. En realidad, tampoco se habla mucho de tales mujeres, las madres de los varones célebres, pero tampoco de ellos. El libro es una excusa formal para tratar temas generales que eran del gusto de la autora, algunos obsesivos y muy de época, como la cruzada continua contra la ostentación y el lujo superfluo, que rezuma en todo el libro como un leitmotiv, así como la reflexión en torno a la maternidad y sus valores, destacando de modo casi determinista la influencia de estas sobre aquellos, para bien o para mal “(«De madres envilecidas [en alusión a la madre de Nerón] nacen generalmente hombres abyectos: así acontece con Agripina»” (177); o “«la influencia maternal puede ser benéfica o nociva, fatal o provechosa»” (187)). Para ello, no duda en acudir a argumentos médicos para demostrar que la constitución física de la madre influye más que la del padre sobre la descendencia (22), vinculando este hecho a la crítica a un tema muy tratado en esta época: las institutrices. Considerada un signo de distinción y de marcar clase social la capacidad de disponer de mujeres que amamantasen a la prole de los estratos privilegiados de la sociedad (amamantadoras por lo general provenientes de los sanos ambientes «rústicos», y especialmente valoradas las de la Montaña santanderina), Gimeno se opone por lo que se acaba de expresar. Si una madre puede criar, al margen de su desahogo económico debiera hacerlo, ya que si no se desacredita la progenitora ante la hija, a lo que suma el prejuicio (de clase, con origen nuevamente medieval) de no fiarse de «manos mercenarias» para delegar algo tan importante como la crianza (23-24). Llegados a este punto, se debe hacer constar que Consuelo Gimeno no fue madre, sin que hasta ahora haya podido averiguar si fue una decisión libre y personal o influyeron otro tipo de motivos.

El objetivo que perseguía el libro era armonizar los papeles de mujer madre y mujer ilustrada (BIEDER, 1992: 1208), mostrar su compatibilidad y, así, justificar a las mujeres de su generación (y a sí misma) portadoras de tales inquietudes vitales y deseosas de realizarlas, frente al ambiente hostil en tanto en el ámbito público como en el privado. En el fondo, reivindicando el papel de madre se busca equilibrar los roles dentro del matrimonio, claramente desfavorables a las mujeres, y más a las que alimentaban inquietudes intelectuales. En esta clave creo que debe leerse Madres de hombres célebres, y por aquí considero que debe establecerse el punto de fuga de esta sutil invitación de la autora: “«Procure la mujer recibir una educación igual a la del hombre […] y en esa armonía de educación estriba el acuerdo de los cónyuges»” (GIMENO DE FLAQUER, 1895: 167-168). Para defender esta postura utilizó la alcañizana un título llamativo y militante, como hizo en muchas de sus publicaciones en que las hace a ellas protagonistas. En definitiva, de lo que se trataba era de llamar la atención sobre su obra.

En este sentido, Gimeno prescinde de presentar una galería de mujeres célebres, conocidas (16) quizá por no apoyar la excepcionalidad de sus figuras, y, en cuanto madres anónimas, autoriza a todas las mujeres que lo son, aunque no se las haya reconocido. Esto la separa de los añejos repertorios illustrium mulierum. Es lo que llama, con brillante conceptualización, la “«celebridad reflejada»” (16). Pero, en el fondo, tampoco es verdad, pues no se limita a citar a las catorce madres respectivas de los personajes principales, como vemos con la nómina de las que recoge, sino que trata de las mujeres en general y reivindica el papel que deben jugar sus contemporáneas, hasta afirmar: “«El Estado soy yo, puede decir la mujer de la edad moderna»” (18). Para apoyar esta reivindicación y hacerse heredera de un debate ya planteado, aunque soslayado, se nutre de citas filofemeninas de autores consagrados como Calderón (59), Lope (114), o el pintor Rafael, pintor de las mujeres, en su opinión (58-59). En este punto, me pregunto que si quien recoge y legitima la tradición misógina, apoyándose en cadenas de citas retrospectivas ad infinitum, debe ser calificado de misógino, o de contribuir al sostenimiento del sistema patriarcal ¿cómo debemos calificar a quien las aúna en el sentido contrario? ¿No fue el mismo argumento el que denunció Cristina de Pizán en las primeras páginas de La ciudad de las damas?

Muchas y variadas son las mujeres a las que se dedica un capítulo, extraídas de la historia europea y norteamericana. Entre ellas, María Ball, madre de Washington, que recopiló máximas religiosas y morales en un cuaderno para su hijo (¡como hiciera Duoda en el lejano siglo IX!) (101), María Leticia, madre de Napoleón, o las “«madres de Schiller [Elisabeth Dorothea Schiller, nacida Kodweiß] y Goethe [Catharina Elisabeth Goethe]»”, <fc #800080>la madre de Pietro Cossa, dramaturgo, capaz de ponerse a trabajar para que su hijo pueda entrar al teatro a verlo (145), ya que ella era proletaria</fc> (sic, 148), interesante apunte de clase que reconoce el mérito en congéneres de estrato inferior. Es significativo que Gimeno ni siquiera se moleste en averiguar el nombre propio de algunas de estas madres, como las de los citados escritores alemanes. Frente a lo que pudiera parecer, entiendo esta actitud como una reivindicación de las madres en su conjunto, el reconocimiento de su papel.

Pero me interesa glosar el tratamiento que hace de algunas de estas figuras, y las reflexiones que vierte Gimeno de Flaquer al respecto.

5.1. La madre de Chateaubriand y la Ilustración

Ya se dijo cómo cada capítulo era una excusa para tratar de temas generales, más que profundizar en el conocimiento estrictamente biográfico de la madre que se presenta como protagonista del mismo. En este caso, el argumento que se expone al tratar de la progenitora de Chateaubriand quizá sea el primer ejemplo de crítica total a la Ilustración y a la Revolución Francesa firmado por una mujer española (posteriormente, todavía en México, volvería a tratar monográficamente el tema: GIMENO DE FLAQUER, 1889). Además de expresar una admiración galófila cuando afirma que “«[l]a mujer francesa no se resigna a vivir eclipsada»” (32) afirma que la Fronda fue una revolución hecha por mujeres, ya que con Luis XIII, que era misántropo, figuraban poco (32), al contrario de lo que ocurrió en el precedente régimen monárquico, pues poco le debían las mujeres a la época de Luis XIV, donde no fueron muy consideradas (33). Así,

Francia es el primer pueblo que promulgó la ley sálica, y sin embargo, las francesas son las mujeres que más se han asociado siempre a la vida pública del hombre. Ellas se han vengado en todas épocas de los que la alejaron del trono, reinando sobre las almas. (31)

Seguidamente, dedica un par de páginas a la participación de las mujeres en la Revolución del 93 (34-35). Insisto en que no deben tomarse estas reflexiones como feminismo avant la lettre, porque otros eran los intereses que animaban a la escritora de Alcañiz. No obstante, me parece significativo que haya que esperar un siglo en nuestro país para que llegue la obra de Celia Amorós y sus discípulas y ver enhebrada una crítica en clave feminista, ahora sí, sistemática, a la Revolución Francesa y la Ilustración.

5.2. La madre de Constantino y las mujeres cristianas

Este capítulo homenajea a las romanas cristianas, y así conviven Claudia, la mujer de Poncio Pilatos, que se oponía a la orden de su marido que ordenaba la muerte de Cristo (42), las mujeres que le acompañaron en su Pasión (41-42), con especial atención a la figura de la Magdalena (42-44), sin olvidar a (santa) Elena, la madre de Constantino, que viajó a Tierra Santa e inició allí excavaciones en busca del lignum crucis (46), lo que le ha valido el honor de ser la primera arqueóloga documentada, en opinión de Gimeno (efectivamente, se celebra su festividad en la Iglesia Occidental el 18 de agosto, siendo patrona, entre otras cosas, de la Arqueología). Por vía de la anécdota, se subraya el papel femenino en el conocimiento histórico, en este caso aludiendo a una disciplina en ciernes, la arqueología, que transitaba por entonces de la organización de meras excavaciones para proporcionar «antigüedades» a los gabinetes ad hoc, a ser parte de pleno derecho de la ciencia histórica, por el conocimiento que podía aportar al estudio de documentos, única metodología hasta entonces desarrollada para acceder al estudio del pasado. De Elena se subraya, además, que abolió los combates de gladiadores, la costumbre de mutilar a los esclavos, así como la de marcar a los condenados en la frente y morir en la cruz.

Más adelante, también destacará el papel jugado por Isabel II en el mecenazgo y su contribución al descubrimiento del Poema de Alfonso XI (97).

5.3. Reinas medievales ibéricas

El personaje encargado de encabezar este tema es la reina doña Berenguela, madre de Fernando III, de quien destaca, como rasgos de carácter, su condición pacificadora, prudente y discreta. En una operación muy gimeniana, de relacionar a unas mujeres con otras (vid. la relación entre Volumnia, madre de Coriolano, y Valeria, 81-83), la vincula con Blanca de Castilla (65), sin olvidarse de citar espacios privilegiados de sociabilidad femenina en la Edad Media, trayendo a colación la munificencia histórica del monasterio cisterciense burgalés de Las Huelgas (66). Esta vía, el estudio del monacato femenino, nuevamente más de un siglo después, producirá un auténtico cambio de paradigma en el tratamiento del papel de las mujeres en la religiosidad medieval y moderna, y por ende, en la sociedad.

Blanca de Castilla, madre del rey francés san Luis, será protagonista también de un capítulo, que sirve para exponer críticas hacia la vecina Francia enlazando «la cuestión femenina» con el prurito nacionalista: “«No podían soportar los franceses el ser gobernados por una mujer, y por una española»” Tenía alma varonil (137).

María de Molina, madre de Fernando IV, el Emplazado, compondrá la terna de mujeres medievales a quienes se dedica un apartado. Resalta su papel político como esposa de Sancho el Bravo, regente de su hijo Fernando IV, y luego de su nieto Alfonso XI, lo que vale para compararla con Isabel la Católica (155). Enlaza con reflexiones generales sobre las mujeres en la Edad Media (158-159), calificando su situación de marginación como interclasista, pues lo mismo debía obedecer ciegamente la joven rica a su padre, que la plebeya al capricho de su señor (159). Un punto de vista interesante, que sólo después de algunos años de historiografía feminista se planteará en profundidad. Fue una manera inicial de poner sobre la mesa categorías distintas de pensar la historia. En un periodo en que el materialismo histórico comenzaba a tener adeptos, y por tanto la teoría de la lucha de clases (a las que en ningún momento se refiere Gimeno explícitamente), afirma:

Tan vasalla era para el barón de la Edad Media la villana nacida en sus dominios, como la esposa descendiente de mansión señorial […] deslizábase su vida entre el reclinatorio de la capilla, la tapicería del bastidor y la contemplación de su carcelero. El fin era el claustro. Las ceremonias que seguían a la boda eran humillantes. (158-159)

Como Gimeno de Flaquer había expresado en las primeras páginas de la obra que no quería hablar de mujeres poderosas en cuanto tales, como las reinas, explica cómo estas han destacado porque se las ha educado para destacar (162). Pero era difícil resistirse a la tentación de tratar las mujeres más estudiadas, de la que más datos había (nuevamente, habrá que esperar a la llegada de la Historia de las Mujeres reciente para trascender este modelo), y muestra, muy sucintamente, eso sí, una extensa galería de reinas ilustres y cultas (95-96), a la que siguen otras mujeres de la Casa Real española que históricamente destacaron (97-99).

A pesar de estas concesiones a las mujeres notorias, el corolario de su planteamiento lo expresó con claridad:

No, no hay inferioridad en la mujer; los dos sexos están dotados de iguales aptitudes intelectuales, y si no dan el mismo resultado es porque se aplican a distintos fines. En los pueblos en que se instruye a los niños y las niñas del mismo modo, admira la precocidad de éstas […] Nadie lo pondrá en duda: los órganos que más se ejercitan, son los que más de desarrollan; y la energía de las funciones del cerebro depende del ejercicio de éste. (161)

Lejos de apoyar la importancia de mujeres u hombres por razón de nacimiento en un estrato social u otro, reconoce sin ambages, una y otra vez, que: “«La aristocracia más valiosa es la del talento […] La aristocracia del talento es la verdadera aristocracia de nuestro siglo»” (92-93), tradicional argumento esgrimido por cualquier colectivo marginado.

Un tema, el de la educación femenina como única manera de salir de la postración, que es una constante en la Querella de las Mujeres, también en España. No sólo en sus versiones de finales del siglo XIX (con el impulso institucionista), no sólo en la confianza en la instrucción como medio de alcanzar el progreso, en las lecturas ilustradas (Feijoo, por ejemplo), ni siquiera en las propuestas renacentistas (paradigmático el caso del agustino Martín de Córdoba), sino que hunde sus raíces en el debate medieval pro y antifeminista, para el que hoy hay extensa bibliografía referida al contexto ibérico que, a buen seguro, le hubiera sorprendido conocer a la incansable vindicadora aragonesa.

6. Conclusión

Las propuestas de Gimeno de Flaquer expresadas en Madres de hombres célebres suenan hoy ingenuas. Deudora de una cierta visión adánica de la evolución histórica, por la que se vincula las épocas pretecnológicas con una mejor situación femenina porque “«cuanto más puras son las costumbres, mayor es la preponderancia de la mujer»” (71), afirmación que hace en el contexto de la historia de Roma, marcando como mejor periodo para las mujeres la República que la época del Imperio.

Hay que hacer el esfuerzo de situar a esta autora alcañizana en su contexto histórico y social, por un lado, y en el historiográfico, después. Madres de hombres célebres, obra escrita en la juventud de Concepción Gimeno de Flaquer, cuando contaba con poco más de treinta años (no antes de 1883), no es una rareza las preocupaciones de la autora alcañizana, sino <fc #800080>la sistematización de una constante que la acompañó toda su vida, que fue esa búsqueda de referentes en las mujeres del pasado, la búsqueda de una genealogía</fc>.

Libro escrito con un tono más ensayístico, periodístico en ocasiones, que erudito, constituye un precedente directo de la historia de la escritura de las mujeres en castellano. Otro cantar es conocer qué influencia haya podido tener en autoras o autores sucesivos. La brutal cesura que las décadas de Dictadura provocaron en forma de escribir la historia contribuyó al total olvido de este libro (extensible a su autora) que en estas páginas se ha reivindicado. En un relato de la historiografía de las mujeres, creo que ocupa un lugar destacado, si no por enfoque, sí por cronología y por intención. Situar a mujeres como protagonistas del título (su condición de «madres» sería adjetivo) y listar a bastante más de un centenar, no fue una empresa que se hubiera acometido hasta entonces y no sé cuánto tiempo hubo de pasar para repetirse.

Apéndice

Relación de las 128 mujeres citadas en Madres de hombres célebres, según la edición madrileña de 18952

  • Agripina, madre de Nerón (XIII)
  • Alejandra, princesa (99)
  • Alisia de Champaña, madre de Felipe Augusto (162)
  • Amalasunta, madre de Alarico (162)
  • Ana Amalia de Brunswich, regente en la corte de Weimar (134)
  • Arqueanasa, hetaira (170)
  • Arquipa, hetaira (170)
  • Ary Scheffer (122)
  • Aspasia (170)
  • Bavdni, divinidad hindú (50)
  • Bélgica, reina de (99)
  • Berenguela la Grande, madre de Fernando III el Santo (162, y IV)
  • Berenices, esposa de (42)
  • Bettina Brentano (129-130)
  • Blanca de Borbón (157)
  • Blanca de Castilla, madre de San Luis (65, y X)
  • Blanca, infanta Doña (66)
  • Carlota Lengenfeb, esposa de Schiller (133)
  • Catalina de Rusia (162)
  • Catalina de Rusia II (162)
  • Catalina Gordon, madre de lord Byron (XIV)
  • Catalina Isabel Textor, madre de Goethe (60, y IX)
  • Catalina, infanta (66)
  • Caylus (33)
  • Claudia, esposa de Pilatos (41-42)
  • Claviere, madame (35)
  • Cornelia, madre de los Gracos (73, y XIII)
  • Cristina de Suecia, reina (162)
  • Dacier, madame (33)
  • Deshouliers (33)
  • Diotima, hetaira (170)
  • Duquesa de Longueville (33)
  • Elena, madre de Constantino (II)
  • Eleonora, madre de Blanca de Castilla e hija de Enrique I de Inglaterra (136)
  • Elisabeth (35)
  • Enrique VIII, hija de (162)
  • Eugenia, emperatriz (95)
  • Eulalia, infanta, hermana de Paz de Borbón (98-99)
  • Fernando III, una hija (66)
  • Frine, hetaira (170)
  • Genlis, madame de (195)
  • Gounod, madame, madre de Gounod (123)
  • Gracias (61)
  • Guizot, madame (136)
  • Helena (47-48)
  • Hija Carlos V que llora por Maximiliano de Austria (163)
  • Inglaterra, reina de (96)
  • Ingunda, esposa de san Hermenegildo (50)
  • Isabel de Portugal (163)
  • Isabel de Rumanía, reina (95)
  • Isabel Dorotea Kodweiss, madre de Schiller (IX)
  • Isabel II (96-97)
  • Isabel la Católica (155)
  • Jacobo II, hija de (162)
  • Knos, lady, esposa del general Knos (112)
  • La Fayette (33)
  • Lacmi, divinidad hindú (50)
  • Lais, hetaira (170)
  • Lambert (33)
  • Lamia, hetaira (170)
  • Lefort, madame (35)
  • Leonor de Inglaterra (66)
  • Leonor, infanta (66)
  • Leontia, hetaira (170)
  • Lortet, madre de (149)
  • Lucila, hermana de Chateaubriand (30)
  • Mafalda, infanta (66)
  • Mafalda, reina (89)
  • Maggia Ciarla, madre de Rafael Sanzio (III)
  • Maintenon, madame de, madre de Lamartine (XIV)
  • Margarita de Austria (66)
  • Margarita, mujer de Enrique IV de Francia (87)
  • María Adelaida (89)
  • María Antonieta (35)
  • María Ball, madre de Washington (60, y VII)
  • María Cleofás (41)
  • María de Betania (41)
  • María de Molina, madre de Fernando el Emplazado (XII)
  • María Egipcíaca (41)
  • María Leticia Ramolino, esposa de Napoleón (VIII)
  • María Magdalena (41, 42-44)
  • María Pía de Saboya, reina, hija de Víctor Manuel y viuda de Luis I de Portugal (87, y VI)
  • María Salomé (41)
  • María Teresa de Austria (99, 162)
  • Marion Delorme (43)
  • Marta (42)
  • Marta Dandridge, esposa de Washington (110)
  • Martel, condesa de, hija de la condesa de Mirabeu (96)
  • Mesalina (179)
  • Mirrina, hetaira (170)
  • Mónica, santa (51)
  • Montpensier (33)
  • Motteville (33)
  • Natalia, reina de Serbia (99)
  • Necker, madame (136)
  • Ninon de Lenclos (43)
  • Paulina Susana de Bedée, madre de Chateaubriand (28, y I)
  • Paz de Borbón, princesa de Baviera e infanta de España
  • Pietro Cossa, madre de (XI)
  • Pitonisas (49)
  • Recamier, madame de (30)
  • Rémusat, madame de (136)
  • Rousseau, madre de (67)
  • Rousseau, tía de (67)
  • Samaritana, La (42)
  • San Juan Crisóstomo, madre de (50)
  • Sancha, infanta (66)
  • Saravasti, divinidad hindú (50)
  • Scilla, princesa (96)
  • Scudery (33)
  • Sevigné, madame de (29, 33, 137)
  • Sibilas (49, 61)
  • Sofía Arnould (43-44)
  • Stirling, lady (112)
  • Suze (33)
  • Teodotea, hetaira (170)
  • Teresa Carlota Mariana Augusta de Babiera, princesa, sobrina de Maximiliano II de Baviera (99)
  • Teresa, santa (157)
  • Thais, hetaira (170)
  • Urraca, reina de Portugal (66)
  • Valeria, dama romana (81)
  • Verónica, La (42)
  • Victoria, princesa de (96)
  • Violante, esposa de Alfonso X (162)
  • Virgen de la Almudena (98)
  • Virgen del Pilar (105-106)
  • Virgen María (en diferentes ocasiones)
  • Virginia Marini, actriz (146)
  • Volumnia o Veturia, madre de Coriolano (V)

Bibliografía


  • AYALA ARACIL, María de los Ángeles (2008): Una Eva moderna, última novela de Concepción Gimeno de Flaquer. «Anales de Literatura Española», 20, 61-73.
  • BLANCO, Alda (1998): Teóricas de la conciencia feminista. Catherine Jagoe, Alda Blanco, Cristina Enríquez de Salamanca (eds.), «La mujer en los discursos de género. Textos y contextos del siglo XIX». Barcelona, Icaria, 445-472.
  • BARANDA, Nieves (2003): Mujer, escritura y fama: la Hespaña Libertada (1618) de Doña Bernarda Ferreira de Lacerda. «Península. Revista de estudos ibéricos», 0, 225-239.
  • BIANCHI, Marina (2007): La lucha feminista de María de la Concepción Gimeno de Flaquer: teoría y actuación. «Escritoras y pensadoras europeas» [Actas del III Seminario Internacional del grupo de investigación «Escritoras y Escrituras», Sevilla, Universidad Internacional de Andalucía, 22-24 de noviembre de 2006], Sevilla, Arcibel Editores, 89-114.
  • BIEDER, Maryellen (1990): Feminine Discourse/Feminist Discourse: Concepción Gimeno de Flaquer. «Romance Quarterly», 37/4, 459-477.
  • BIEDER, Maryellen (1992): Emilia Pardo Bazán y las literatas: las escritoras españolas del XIX y su literatura. «Actas del X Congreso de la Asociación Internacional de Hispanistas» [Barcelona, 21-26 de agosto de 1989]. Antonio Vilanova (ed.). Barcelona, vol. 4, 1203-1212.
  • BIEDER, Maryellen (1993): Concepción Gimeno de Flaquer (1852?-1919). L. Gould Levine, E. Engelson Marson, G. Feiman Waldmann (eds.), «Spanish Women Writers: A Bio-Bibliographical Source Book». Westport, Greenwood Press, 219-229.
  • BUÑUEL LIZANA, Joaquín (1959): Galería de alcañizanos ilustres y de destacadas personas populares. Zaragoza, El Noticiero.
  • CHOZAS RUIZ-BELLOSO, Diego (2005): La mujer según el Álbum Ibero-Americano (1890-1891) de Concepción Gimeno de Flaquer. «Espéculo: Revista de Estudios Literarios», 29. [http://www.ucm.es/info/especulo/numero29/albumib.html].
  • DÍAZ, Ana Ivonne (2000): El Álbum de la Mujer. Periodismo femenino: el primer paso hacia la modernidad y la ciudadanía. «Desacatos» [México], n.º 3.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1877): La mujer española: Estudios acerca de su educación y sus facultades intelectuales. Madrid, Imprenta y Librería de Miguel Guijarro.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción México (1884): Madres de hombres célebres. Tip. de la Escuela Industrial de Huérfanos.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1885a): Madres de hombres célebres. México, Imprenta del Gobierno, 2.ª ed.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1885b): Madres de hombres célebres. México, Imprenta del Gobierno, 3.ª ed. [digitalizado: http://cdigital.dgb.uanl.mx/la/1080020050/1080020050.html]
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1887): La mujer juzgada por una mujer. México, Tipografía de la Secretaría de Fomento, 5.ª ed.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1889): Mujeres de la Revolución Francesa. México, Imp. del Gobierno Federal, en el Ex-Arzobispado.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1895): Madres de hombres célebres. Madrid, Tipografía de Alfredo Alonso.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1901): La Mujer intelectual. Madrid, Imprenta Asilo de Huérfanos.
  • GIMENO DE FLAQUER, Concepción (1903): El problema feminista. Conferencia pronunciada en el Ateneo de Madrid, Madrid, Imp. Juan Bravo, 3.ª ed.
  • HERNÁNDEZ PRIETO, M.ª Isabel (1993): Escritores hispanoamericanos en El Álbum Ibero-Americano (1890-1899), «Documentación de las Ciencias de la Información», 16, 115-153.
  • HIBBS-LISSORGUES, S. (2006): María Concepción Jimeno de Flaquer: une philosophe et créatrice du XIXe siècle. F. Etienvre (ed.), «Colloque Internacional Regards sur les Espagnoles Créatrices (XVIII-XX siècles)» [Paris, 17-19 mars 2005], Parigi, Centre de Recherche sur l'Espagne Contemporaine, Université de Paris III-Sorbonne Nouvelle, 119-135.
  • LANDA, Juan (1887-1882): Hombres y Mujeres célebres de todos los tiempos y de todos los países: Biografías de personajes ilustres artistas, poetas. Barcelona, Bareda y Giró, 2 vols., 3.ª ed.
  • MUÑOZ OLIVARES, Carmen (2000): Concepción Gimeno de Flaquer y Sofía Casanova: novelistas olvidadas a principios de siglo. Marina Villalba Álvarez (coord.), «Mujeres novelistas en el panorama literario del siglo XX» [I Congreso de narrativa española (en lengua castellana)], 95-106.
  • RAMOS ESCANDÓN, Carmen (2001): Concepción Gimeno de Flaquer: identidad nacional y femenina en México, 1880-1900. «Arenal: Revista de historia de las mujeres» 8/2, 365-378.
  • RAMOS ESCANDÓN, Carmen (2002): Imperial Eyes, Gendered Views: Concepción Gimeno Re-writers the Aztecas at the End of the Nineteenth Century, T. L. Hunt y M. R. Lessard (eds.), «Women and the Colonial Gaze», New York, University Press, 117-123.
  • SALVANY, Juan Tomás (1985): Biografía. La cantora de la mujer, «Madres de hombres célebres» [de Concepción Gimeno de Flaquer]. Madrid, Tipografía de Alfredo Alonso, 7-14.
  • SIMÓN PALMER, M. del C. (1991): Escritoras españolas del siglo XIX. Manual bio-bibliográfico. Madrid, Castalia.
  • SIMÓN PALMER, M. del C. (1992): Prólogos masculinos en libros de escritoras del siglo XIX. «Actas del X Congreso de la Asociación Internacional de Hispanistas» [Barcelona, 21-26 de agosto de 1989]. Antonio Vilanova (ed.), Barcelona, vol. 4, 1475-1483.
concepcion_gimeno.1576190199.txt.gz · Última modificación: 2019/12/12 23:36 por isabel