Fonte: Avogacía española

A muller na avogacía, evolución da desigualdade profesional - Patricia Calvo López, avogada

O acceso da muller aos diferentes ámbitos das profesións xurídicas atopouse con moitas pioneiras ao longo dos anos, producíndose mesmo en datas tan recentes e actuais como a principios de leste mesmo ano 2016 a incorporación da primeira muller á presidencia do Consello Xeral da Avogacía Española. Non podía iniciar a análise do papel que as mulleres desempeñaron e desempeñan no mundo da Avogacía, senón coa mención de Concepción Arenal Ponche[1].

Como conta a tradición, Concepción Arenal foi a primeira muller en asistir a unha facultade de Dereito, na, entón, Universidade Central de Madrid, entre os anos 1841 e 1846. Pero fíxoo non como unha alumna máis, para obter o título que lle facultase para o exercicio da avogacía, senón como «oínte» e acudindo vestida de home.

Por aquel entón, o acceso á Universidade non estaba prohibido expresamente á muller, o que tampouco implicaba a posibilidade do seu acceso, senón simplemente, non se expuña o que unha muller quixese estudar unha carreira e exercer unha profesión distinta de «os labores propios do seu sexo».

A Lei de Instrución Pública do 9 de setembro de 1857 estableceu o ensino obrigatorio para «todos os españois» ata os nove anos de idade, e por iso, para homes e mulleres. Con todo, dentro do ensino esencial recollíanse diferenzas nos estudos que haberían de cursar os nenos e as nenas. Na educación das nenas substitúense os estudos de Agricultura, Industria e Comercio, Xeometría, Debuxo lineal e Agrimensura e Física e Historia natural, polos de Labores propios do sexo, Elementos de Debuxo aplicado ás mesmas labores e lixeiras nocións de Hixiene doméstica.

En 1878 María Elena Maseras Ribeira, quen habería de ser a primeira universitaria española, finaliza os seus estudos de Medicina na Universidade de Barcelona, con todo, as autoridades académicas néganse a expedirlle o correspondente título académico, como lle ocorreu pouco despois a María Dolores Aleu, primeira muller en obter o título de Doutora, tamén en Medicina. Ambas as estudantes obtiveron finalmente as súas certificacións tras a formulación dunhas alegacións que tardaron catro anos en resolverse, e que deron lugar a que, a través de Real Orde do 16 de marzo de 1882, prohibísese formalmente o acceso das mulleres ao Ensino Superior, para evitar que se repetise a situación. A partir de entón sucedéronse unha serie de Reais Ordes ditadas para, primeiro, negar o acceso á muller ao Segundo Ensino ( R.Ou. do 16 de outubro de 1882), logo autorizala pero restrinxíndoa ao estudo privado, sen acudir ás aulas, ou tendo que solicitar unha autorización especial co compromiso dos profesores para garantir que as alumnas non alterarían a orde e a marcha do curso, pero continuaba sen admitirse o acceso da muller aos estudos universitarios ( R. Ou. do 25 de setembro de 1883). Ata que, finalmente, autorízase o acceso das mulleres aos ensinos universitarios, primeiro de acceso privado ou con autorización especial ( R.Ou. do 11 de xuño de 1888), e por fin, e en virtude da Real Orde do 8 de marzo de 1910, sen necesidade de autorización previa. Con todo, este avance no acceso da muller á Universidade, como paso previo ao exercicio da profesión, non cobraría sustantividad senón a partir da Real Orde do 2 de setembro de 1910, pola que se autoriza ás mulleres que obtivesen o seu título académico a exercer a profesión a que aquel habilita.

Como pode verse na seguinte táboa, a evolución da presenza das mulleres na Universidade foi aumentando timidamente desde o ano 1900, ata a actualidade en que o número de universitarias supera en máis da metade ao dos estudantes masculinos e de maneira moi considerable no ámbito das ciencias xurídicas e sociais, aínda que non de igual modo nas carreiras técnicas.

Fonte: Consuelo FLECHA GARCÍA, “Por dereito propio. Universitarias e profesionais en España en torno a 1910”, TABANQUE, Revista pedagóxica, núm. 24 (2011), p. 169.

Neste novo contexto, protagonizado polas Reais Ordes de 1910, incorpórase a primeira muller a un colexio de avogados, María Asunción Chirivella Marín, que accedeu ao Ilustre Colexio de Avogados de Valencia no ano 1922. Con todo, de maior relevancia pública que a letrada Chirivella gozaron as súas coetáneas, as avogadas Clara Campoamor e Vitoria Kent, especialmente coñecidas polo papel desenvolto nas Cortes Constituíntes de 1931 como as dúas únicas mulleres deputadas, e destacando a actuación de Clara Campoamor na defensa do voto feminino.

Tanto Clara Campoamor como Vitoria Kent son tamén lembradas polo seu labor no exercicio da avogacía. Vitoria Kent Siano foi a primeira muller avogada en vestir a toga na Audiencia de Madrid defendendo a un letrado acusado de homicidio imprudente en abril de 1925. Así mesmo, foi a primeira muller en actuar #ante un Consello de Guerra celebrado no Tribunal Supremo, defendendo a Álvaro de Albornoz. Vitoria Kent foi tamén a primeira directora xeral de Institucións Penais. Con todo, o exercicio da súa profesión truncouse o 25 de agosto de 1939 ao ser suspendida polo seu Colexio de Avogados, o de Madrid, ao que se incorporou en 1923, con motivo dos acontecementos políticos da época, que mesmo a levaron ao exilio, seguíndose contra ela un procedemento #ante o Tribunal de Represión da Masonería e do Comunismo no que se pedía para ela trinta anos de reclusión maior.

A actuación como avogada de Clara Campoamor Rodríguez foi tamén moi destacada e recoñecida pola súa calidade profesional e humana, por exemplo, na asistencia a unha nai solteira en exercicio da acción de recoñecemento da filiación paterna do seu fillo, fronte ao demandado defendido por quen despois habería de compartir tribuna coa Deputada Campoamor, Alcalá Zamora, asunto que chegou ao Tribunal Supremo[2]. Pero, do mesmo xeito que Vitoria Kent, Clara Campoamor pasou os seus últimos días no exilio, seguíndose contra ela un expediente de responsabilidades políticas, de acordo coa Lei de responsabilidades políticas do 9 de febreiro de 1939, que finalmente se sobreseyó por providencia do 16 de novembro de 1945.

NORMAS XURÍDICAS DECIMONÓNICAS

A situación da muller na época non era nada halagüeña e aínda que, como se dixo, permitíaselle o acceso ás Universidades e o exercicio da súa profesión, a vida diaria non resultaba nada fácil, máis aínda, se cabe, no caso da muller casada.

Como exemplos do sometemento da muller ao home atopamos múltiples preceptos dentro das nosas normas xurídicas decimonónicas. O Código Civil español de 1889, vixente a día de hoxe pero con importantes modificacións en materia de igualdade entre sexos, sinalaba no seu artigo 1263 relativo á materia contractual, que non podían prestar consentimento: «1º Os menores non emancipados, 2º Os tolos ou dementes e os sordomudos que non saiban escribir, 3º As mulleres casadas, nos casos expresados pola lei.» O artigo 57 do mesmo texto legal, indicaba que «O marido ha de protexer á muller e esta obedecerlle», ou o artigo 60 que recollía a coñecida como licencia marital, pois «O marido é o representante da súa muller. Esta non pode, sen a súa licenza, comparecer en xuízo por si ou por medio de Procurador. (…)». O Código Civil foi modificado por diversas normas que o foron adaptando á realidade do tempo en que nos atopamos, por exemplo, a través da Lei do 29 de abril de 1958, a do 2 de maio de 1975, que eliminou a licenza marital, a Lei do 13 de maio de 1981 ou a do 7 de xullo de 1981, pola que se autoriza o divorcio en España, ou outras reformas máis modernas como a operada por Lei 13/2005, do 1 de xullo, pola que se modifica o Código Civil en materia de dereito a contraer matrimonio, entre outras. As discriminacións que acollía o Código Civil son tan clamorosas que ningún comentario requiren.

Tamén no ámbito penal podíanse atopar diferenzas significativas entre homes e mulleres. O Código penal de 1944, por poñer un exemplo, penaba o adulterio cando este era cometido pola muller, pero non tipificaba o adulterio do home, reprendéndoo exclusivamente en caso de amancebamiento. A moral da época estaba moi presente nas normas penais, así se mostra no feito de que tipificado como delito o aborto, reducísese sensiblemente a pena para o caso de que se producise para ocultar a deshonra familiar.

Na esfera laboral, ata 1961 a maioría das ordenanzas e regulamentos de traballo en empresas públicas e privadas estableceron despedimentos forzosos das traballadoras ao contraer matrimonio e algúns regulamentos do réxime interior das empresas prohibían ás mulleres exercer postos de dirección. Ademais, a muller casada continuou necesitando o permiso do seu esposo para asinar os seus propios contratos de traballo, exercer o comercio e usufructuar o seu salario, ata a abolición da licenza marital en 1975. Se estaban casadas en réxime de sociedade de lucrativas os seus salarios eran administrados polo esposo, situación que perviviu ata a reforma do Código Civil de 1981. A Lei do 22 de xullo de 1961 prohibiu, polo menos formalmente, toda forma de discriminación en función do sexo e expresamente a salarial, cuestións que, con todo, aínda son discutidas na actualidade. Pero, a partir desa data, cando as traballadoras contraían nupcias, podían xeralmente elixir entre tres opcións: 1ª Continuar no seu posto, 2ª Acollerse a unha excedencia temporal dun a cinco anos para dedicarse ao coidado da súa familia e 3ª Asumir unha excedencia permanente, tras recibir unha indemnización.

DISCRIMINACIÓN LABORAL

A pesar do anteriormente sinalado, as discriminacións para acceder a determinados postos de traballo eran moi importantes. A muller non puido acceder aos cargos de maxistrado, xuíz ou fiscal ata 1966, unha vez fora prohibido formalmente o seu acceso por medio de Real Orde do 16 de novembro de 1934. A Lei de Dereitos Políticos, Profesionais e de Traballo da Muller de 1961, xustificaba a prohibición do acceso da muller á carreira xudicial dicindo que «a muller poñería en perigo certos atributos aos que non debe renunciar, como son a tenrura, a delicadeza e a sensibilidade», de exercer tales profesións. Só o tempo puido contestar a afirmación tales como esta.

O acceso da muller aos diferentes ámbitos das profesións xurídicas atopouse con moitas pioneiras ao longo dos anos, producíndose mesmo en datas tan recentes e actuais como a principios de leste mesmo ano 2016 a incorporación da primeira muller á presidencia do Consello Xeral da Avogacía Española.

A continuación pódense ver un cadro recompilatorio das primeiras mulleres que accederon a profesións tales como Rexistradora da Propiedade, Notaria, Xuíza, Fiscal ou Maxistradas do Tribunal Supremo.

• En 1964 existía unha única muller Rexistradora da Propiedade
• Ata 1971 -con paréntese entre 1931 e 1944- non houbo mulleres notarias
• Ata 1973 non houbo unha muller fiscal en España (María Belén do Valle Díaz)
• Hast 1977 non ingresou a primeira na Escola Xudicial. Ata 1978 non tomo posesión a lprimera muller xuíza (Xosefina Triguero)
• Ata 1985 ningunha maxistrada accedera ao CGPJ (Cristina Alberdi)
• Ata 1993 non houbo ningunha muller socia dun despacho de avogados (Vitoria Llavero)
• Ata 1996 non houbo ningunha muller ministra de Xustiza (Margarita Mariscal de Gante)
• Ata 2002 non houbo ningunha muller no Tribunal Supremo (María Milagros Calvo Ibarlucea)
• Ningunha muller presidiu o Tribunal Supremo nin o Consello Xeral do Poder Xudicial
• Actualmente, só unha muller preside un dos 17 TSJ, o de Valencia (Mª do Pilar da Oliva Marrades)
• Ata 2015 non houbo unha Fiscal Xeral do Estado (Consolo Madrigal Martínez- Pereda)
• Ata 2004 ningunha muller presidiu o Tribunal Constitucional (María Emilia Casas Baamonde)
• Ningunha muller presidiu o Consello de Estado
• Ata 2012 non houbo unha Defensora do Pobo (Soledad Becerril Bustamante)
• Ata 2016 non ha hbido unha Presidenta do Consello Xeral da Avogacía Española (Vitoria Ortega)

Fuentes: Avogados. Revista do Consello Xeral da Avogacía Española, núm. 57, outubro 2009. Avogados. Revista do Consello Xeral da Avogacía Española, núm. 90, febreiro 2015. O BLOGUE DO PRESIDENTE, 8 de marzo: Sen mulleres non hai Xustiza, Carlos Carnicer Dez. Datos actualizados a marzo de 2016.

Efectuado o anterior repaso da situación histórica da muller no ámbito universitario e a súa posición nas profesións xurídicas, con especial atención ao exercicio da avogacía, é momento de avaliar cal é o escenario que se presenta na actualidade para a muller na avogacía.

Como pode verse na seguinte táboa, o número de licenciadas en Dereito en España durante o curso 2003-2004 supera ao de licenciados en case un 20%, unha tónica que se repite nos seguintes cursos.

Fuente: Ministerio de Educación, Política Social e Deporte. Elaboración: Consello Xeral da Avogacía Española, “A avogacía española en datos e cifras”, 2008.

Se atendemos ao número de alumnos/- as matriculados no ámbito das ciencias sociais e xurídicas durante o curso 2014/2015, temos que, segundo datos do Ministerio de Educación, Cultura e Deporte[3], as matrículas femininas supoñen un 60´04% (380.020 alumnas), fronte ao 39´96% de alumnos matriculados nas universidades españolas (252.911).

MULLER E PROFESIÓNS XURÍDICAS

A anterior situación debe relacionarse co número de avogadas incorporadas aos Colexios de Avogados para comprobar se a presenza maioritaria das mulleres nas universidades ten logo a súa correlato no exercicio desta profesión.

Segundo os datos facilitados polo departamento de comunicación do Consello Xeral da Avogacía Española, os datos provisionais do censo de avogados a marzo de 2016 advirten dunha presenza superior de homes avogados ejercientes, que ocupan o 55´86% do censo (85.165), fronte ao 44´14% de mulleres en exercicio da avogacía (67.272). As avogadas en exercicio da profesión soben un punto respecto ao ano anterior, 2015, no que eran o 43´15% do censo dos avogados españois, fronte ao 56´86% de homes. Neste último ano 2015, dos 83 Colexios de Avogados que existen en España, tan só tres contaban con máis avogadas que avogados en exercicio, Talavera de la Reina (128 avogadas, 117 avogados), Valencia (3.824 avogadas, 3588 avogados) e Vic (125 avogadas, 109 avogados), aínda que a diferenza entre unhas e outros non é moi significativa.

Dos datos referidos pódese extraer a conclusión de que a avogacía non é a profesión xurídica máis ocupada polas licenciadas en Dereito. O certo é que, na actualidade, a maioría das prazas en materias xurídicas con acceso a través de oposición son maioritariamente gañadas por mulleres. Por exemplo, na xudicatura, segundo datos do Consello Xeral do Poder Xudicial[4], en 2015 o 52´4% dos xuíces españois son mulleres, en Galicia o son o 56´7%. Con todo, estas esperanzadoras cifras en canto á consecución da igualdade no ámbito da carreira xudicial, deben poñerse en relación coa idade dos xuíces. As mulleres son o 68´6% dos xuíces entre 20 e 30 anos e os homes o 79´1% dos que teñen 61 ou máis anos. Así mesmo, as xuízas ocupan maioritariamente órganos unipersoais, de maneira moi destacada nos Xulgados de Violencia sobre a Muller (67´3 %), Xulgados de Primeira Instancia e Instrución (64´9%), o Rexistro Civil Exclusivo Único (64%), os Xulgados de Primeira Instancia (61´6%), os Xulgados de Menores (60´5%) e os Xulgados do Penal (60´2%), pero tamén os Xulgados de Instrución, do Social ou de Vixilancia Penal.

Como se pode observar, o acceso da muller ás profesións xurídicas poderíase cualificar de recente. O mesmo ocorre no exercicio da avogacía, onde se acudimos aos datos do número de letrados máis novos vemos que as cifras entre homes e mulleres atópanse moi parellas, pero ao avanzar en idade o número de avogadas descende considerablemente respecto ao dos nosos compañeiros homes, como testemuña a seguinte táboa que pon en relación o número de anos en exercicio da profesión e o sexo.

Fonte: Consello Xeral da Avogacía Española, “A avogacía española en datos e cifras”, 2008.

En Galicia, en marzo de 2016, dos sete Colexios de Avogados existentes, catro teñen máis mulleres que homes entre os seus colexiados, o da Coruña (1711 fronte a 1653), Lugo (471, 439), Pontevedra (496, 491) e Santiago de Compostela (429, 419). Aínda que as diferenzas tampouco son moi destacadas nos Colexios con maior presenza masculina, Ferrol (159 mulleres fronte a 189 homes), Ourense (295 mulleres, 392 homes) e Vigo (718 mulleres, 723 homes)[5]. Curiosamente, os Colexios galegos con máis letrados que letradas contan cunha decana á cabeza, ao contrario que aqueles que teñen maioría de avogadas, algo que non deixa de ser unha anécdota á vista das pequenas diferenzas entre o número de colexiados mulleres e homes.

Os Colexios de Avogados de Galicia comparten, con pequenas diverxencias, a evolución da presenza das mulleres entre os seus colexiados, que cada vez se van aproximando máis, senón superando ao número dos compañeiros homes. Aínda que, cabe facer a seguinte precisión, e é que a tendencia leva a que o número de mulleres supere ao de homes, pero estes datos referidos ao conxunto de colexiados, porque á hora de examinar separadamente o número dos letrados en exercicio da súa profesión daqueles que constan incorporados como colexiados non ejercientes, na maioría dos casos o número de homes supera ao de mulleres. Aínda que unha parte das colexiadas non ejercientes poida que non desenvolva ningunha actividade xurídica, hai que ter presente o aluvión de colexiacións producidas ao albur da Lei 34/2006, do 30 de outubro, sobre o acceso ás profesións de Avogado e Procurador dos Tribunais, que levou a moitas persoas licenciadas en Dereito a colexiarse aínda que se dediquen a outras actividades relacionadas ou se atopen, por exemplo, preparando oposicións, a colexiarse #ante a posibilidade de ter ou querer iniciar máis adiante o exercicio da avogacía sen a obrigación que superar os novos requisitos esixidos por esta Lei (Máster e exame de acceso).

A continuación poden verse varias táboas que reflicten a evolución que vén manifestando da presenza feminina nos Colexios de Avogados.

EVOLUCIÓN DA PRESENZA DE AVOGADAS NO ICA DA CORUÑA

Fonte: táboa elaborada pola Secretaría Técnica do Iltre. Colexio de Avogados da Coruña. Censo colexiados 2015.

EVOLUCIÓN DA PRESENZA DE AVOGADAS NO ICA DE OURENSE

Fuente: datos facilitados por el Iltre. Colexio de Avogados de Ourense

EVOLUCIÓN DA PRESENZA DE AVOGADAS NO ICA DE LUGO

Fonte: datos extraídos do informe da Secretaría Técnica do Iltre. Colexio de Avogados de Lugo sobre estatística colexial elaborada en 2008.

As mulleres fóronse incorporando paulatinamente ao exercicio da avogacía a través da súa colexiación, con todo, tardaron máis tempo en formar parte da organización colexial.

A continuación poden verse en que ano accederon aos Ilustres Colexios de Avogados as primeiras mulleres, así como quen foron as primeiras que formaron parte das súas Xuntas de Goberno.

PRIMEIRAS MULLERES EN ACCEDER Aos ICAS DE GALICIA

• ICA Pontevedra: 20/05/1943, Dª Alsira Guerrera Barria
• ICA A Coruña: 19/11/1949, Aª Mª Cesárea Arias Delgado. A segunda colexiada accedeu en 962
• ICA Ferrol: 1963
• IVA Vigo: 08/04/1967, Dª Mª Romana San Luis Costas
• ICA Ourense: 22/11/1967, Dª Mª Asunción Torres Piñeira
• ICA Lugo: 25/03/1970, Dª Mª del Pilar Cuenca y Sánchez
• ICA Santiago:

PRIMEIRAS MULLERES EN FORMAR PARTE DAS XUNTAS DE GOBERNO DOS ICAS DE GALICIA

• ICA A Coruña: Bibliotecaria-Contadora, 21/01/1981, Dª María Ángeles Fernández-Peinado Díaz-Miguel
• ICA Lugo: Diputada 5ª, 19/12/1986, Dª Mª Eugenia Velasco Pazos
• ICA Pontevedra: Diputada 4ª, 17/01/1987, Dª Mª Eugenia Velasco Paxos
• ICA Vigo: 15/12/1988, Diputada 5ª, Dª Mª Luisa Llorente de Lis. Diputada 6ª, Dª Mª Jesús Villafafila Deza
• ICA Ferrol: 1990
• ICA Ourense: 30/11/1992, Diputada 5ª, Mª Ángeles Ferreira Pazo. Bibliotecaria, Dª Margarita Caneiro González
• ICA Santiago:

Datos facilitados polos Iltres. Colegios de Avogados.

A avogacía non é allea aos denominados «teitos de cristal». As mulleres que na actualidade atópanse en exercicio da profesión ocupan un número moi parello ao de homes, con todo, no exercicio institucional e representativo, así como á cabeza dos grandes despachos, segue atopándose xeralmente a homes.

Dos 83 Colexios de Avogados de España, tan só 12 contan cunha decana[6], os de Ávila (Raquel Sánchez), Badaxoz (Filomena Peláez), Ceuta (Isabel Valriberas), Ferrol (Nieves Santomé), Guipuzkoa (Mª Lurdes Maiztegui), Madrid (Sonia Gumpert), Ourense (Pilar López-Guerrero), Pamplona (Branca Ramos), Reus (Encarnación Orduna), Soria (María Soledad Borque), Talavera (Margarita Cerro), Vigo (María Lourdes Carballo).

Ha de destacarse especialmente a paridade dos Colexios de Avogados de Galicia nos que tres contan con decanas e catro con decanos. Así mesmo, dos dez Consellos Autonómicos de Avogados existentes, Galicia E Castela-A Mancha teñen a unha Presidenta, Nieves Santomé Couto, que ocupou o cargo desde 2014 ata o pasado 11 de abril de 2016, e Margarita Cerro, decana do Colexio de Avogados de Talavera e elixida presidenta da Avogacía castelán manchega o 14 de xaneiro de 2017.

Pero parece que se aveciñan ventos de cambio, pois desde xaneiro de 2016 e por primeira vez na historia do Consello Xeral da Avogacía Española, os avogados españois contamos cunha Presidenta á fronte do Consello Xeral, Vitoria Ortega Benito.

A avogacía nova está tamén representada novamente por unha muller, tras Cristina Llop Velasco a testemuña tomouno mara Monreal, que preside a Confederación Española de Avogados Novos desde decembro de 2016.

A escasa representación das mulleres na avogacía institucional fai que destaquen as figuras das mulleres que se atopan en tales postos, como é o caso de Nieves Santomé Couto, quen durante os dous últimos anos ocupou a presidencia do Consello dá Avogacía Galega, decana tamén do ICA de Ferrol e Conselleira do Consello Xeral da Avogacía Española, e que ten recoñecido que non hai nada que diferencia a unha muller dun home no exercicio da avogacía, se seica que a nós aínda nos seguen esixindo máis polo feito de ser mulleres, co que, polo xeral, tamén nos esforzamos máis. Entende a Presidenta do CAG, que é unha tendencia natural que cada vez exista máis mulleres no ámbito institucional e representativo, aínda que imos con atraso neste aspecto, tendo en conta da presenza maioritaria das mulleres nas facultades de Dereito, o que non significa ningunha novidade, senón a persistencia dos chamados «teitos de cristal», #ante o que a Presidenta dá un consello ás compañeiras novas, «que persigan a Xustiza, que se formen moito e que sexan boas e grandes avogadas tanto no profesional como no respecto ao código deontolóxico».

CONSELLO XERAL DA AVOGACÍA

Se hai algo que vén repetindo a nova Presidenta do Consello Xeral da Avogacía Española, Dna. Vitoria Ortega Benito, nas numerosas entrevistas concedidas desde o seu nomeamento[7], nas que mostra un fiel reflexo da situación actual da muller na avogacía, é que os «teitos» perviven a día de hoxe, pero que o esforzo das mulleres, e tamén dos homes, conseguirán que aos poucos se vaian diluíndo estas limitacións, como así se pode ver no seguinte extracto dunha das sinaladas entrevistas:

• Foi a primeira muller decana do Colexio de Cantabria e agora é tamén a primeira muller na presidencia do Consello. Sente que vai abrindo brecha?
• As miñas compañeiras no Consello regaláronme este reloxo e puxeron unha inscrición que di “non hai teitos”. Algún día será verdade e conseguiremos a igualdade pola que loitamos tantas mulleres e xa non será necesario que se me faga esta pregunta porque se verá como algo normal.

O Diario Montañés, 21.02.2016

Tras este rápido repaso sobre a evolución da situación da muller na avogacía, cabe concluír que os denominados «teitos de cristal» seguen existindo na actualidade e afectando as avogadas, o que determina a presenza de desigualdade entre mulleres e homes, de maneira moi marcada nos ámbitos representativos ou institucionais, o que contrasta coa maior presenza das mulleres na base da profesión.

Esta desigualdade non atende a unha diferenza no exercicio práctico da avogacía, pois máis diferenza marca a propia personalidade que o sexo do avogado, con todo si existe un recoñecemento cara ao maior traballo ou dedicación das avogadas ás que se esixe unha proba case constante da súa capacidade, máis aínda canto máis novas.

A pesar da referida desigualdade, o certo é que si se foron dando pasos e a evolución da sociedade cada vez é máis rápida, polo que os prognósticos tanto da que foi a primeira e ata o de agora única presidenta do Consello dá Avogacía Galega, Nieves Santomé, como da primeira e tamén única ata o momento, presidenta do Consello Xeral da Avogacía Española, Vitoria Ortega, esta situación cambiará rápido e as mulleres ocupasen máis postos de responsabilidade, o que será bo non só para as mulleres senón para a sociedade no seu conxunto.

Empezaba refiriéndome a Concepción Arenal y termino también con una cita suya empleada por Victoria Ortega en el discurso de su toma de posesión como presidenta del Consejo General de la Abogacía Española, «todas las cosas son imposibles mientras lo parecen».

BIBLIOGRAFÍA

• María Dolores ALAMO MARTELL, “A discriminación legal da muller no século XIX”, Revista Aequitas: Estudos sobre historia, dereito e institucións, Nº. 1, 2011, pp. 11-24.
• Teresa BLANCO CAMACHO, “A feminización da Xustiza: unha conquista aínda a medio camiño”, Avogados. Revista do Consello Xeral da Avogacía Española, núm. 57, outubro 2009, pp. 6-12.
• Consolo FRECHA GARCÍA, “Por dereito propio. Universitarias e profesionais en España ao redor de 1910”, Tabanque: Revista pedagóxica, Nº 24, 2011 (Exemplar dedicado a: Cooperación ao desenvolvemento e educación), pp. 157-174.
• José Antonio LÓPEZ GRAÑA, “O ICA Lugo e as mulleres”, Revista conmemorativa do 175 aniversario do Iltre. Colexio de Avogados de Lugo, xullo 2015, pp. 38-41.
• María Ángeles MORAGA GARCÍA, “Notas sobre a situación xurídica da muller no Franquismo”, Feminismo/ s, nº 12, 2008, exemplar dedicado a: Mujeres en Democracia: Perspectivas xurídico-políticas de igualdade, coord. por María Nieves Montesinos Sánchez, María del Mar Esquembre Valdés, pp. 229-252.
• Luís Felipe RAGEL SÁNCHEZ, “Evolución histórica dos dereitos da muller”, Anuario da Facultade de Dereito, Universidade de Estremadura, nº 12-13, 1994-1995, pp. 313-336.
• María del Carmen SAÉNZ BERCEO, “Centenario do acceso das mulleres á Universidade. Real Orde do 8 de marzo de 1910”, Miradas multidisciplinares para un mundo en igualdade: relatorios da I Reunión Científica sobre Igualdade e Xénero / coord. por María Xosefina Cravo Sebastián, María Ángeles Goicoechea Gaona, 2010, pp. 177-204.
• Federico VÁZQUEZ OSUNA, “As primeiras mulleres xuízas e fiscais (1931-1939): as xuristas pioneiras, ARENAL, 16:1; xaneiro –xuño, 2009, pp. 133-150.
• Revista do Consello Xeral da Avogacía Española, núm. 90, febreiro 2015, pp. 26-31, reportaxe “A muller na xustiza: teitos de cristal por derrubar”.
• Revista do Consello Xeral da Avogacía Española, núm. 96, febreiro 2016.
• Revista da Mutualidad da Avogacía, núm. 90, febreiro 2016.
• O Blogue de Vitoria Ortega, “8 de marzo: por unha sociedade sen teitos para as mulleres”, 8 de marzo de 2016.
• O blogue do presidente, 8 de marzo: Sen mulleres non hai Xustiza, Carlos Carnicer Dez: http://www.abogacia.es/2015/03/07/8-de-marzo-sen-mulleres-non-hai-xustiza/
• Informe Consello Xeral da Avogacía Española, “A avogacía española en datos e cifras”, 2008. http://www.abogaciadatosycifras.com/