Herramientas de usuario

Herramientas del sitio


palabras_conceptos_e_sesgos

¡Esta es una revisión vieja del documento!


<fc #6495ed>Referencias e Anexos / Palabras, conceptos e sesgos</fc>




«ama» Vs «amo» (ou viceversa)


Podería parecer que co termo «micromachismos» situámonos no perfeccionismo de salón. É dicir, asuntos «non tan graves» que xa iremos resolvendo polo camiño. Vaia, que non nos poñamos « puntillosas» porque en «o importante» <fc #ff0000>xa nos deron</fc> temos os mesmos dereitos.

Algo así lle dicían a Olympe de Gouges cando comprendeu que o da igualdade, que se dicía na Revolución Francesa, non ía chegar nunca e ao reclamar os dereitos da cidadá terminou guillotinada polos mesmos «compañeiros» cos que loitara en primeira liña para eliminar á aristocracia e as súas xerarquías.

Pero volvendo ao presente, resulta que o dos micromachismos non son pequenas cousas que «se irán solucionando» senón indicadores do iceberg que impide que nada cambie. E sinalaban en eldiario.es unha mostra moi interesante

“Ama de casa”, unha ocupación só de mulleres para o Ministerio de Educación

Por suposto desde o Ministerio xa argumentaron a torpe desculpa de quenda, pero presinto que o interesante do debate quedará, unha vez máis baixo, a alfombra.

En primeiro lugar, volve quedar claro que o de traballo-ocupación-profesión-emprego son cousas moi diferentes, como ben puido comprobar o señor Rajoy cando decidiu que contratar a quen «atendese e coidase» do seu pai saía moi caro á “economía familiar”. É dicir, <fc #9400d3>non é unha ocupación senón «un traballo» que realizan miles (millóns) de mulleres e polo que non perciben ningún salario</fc>.

En segundo lugar, pregúntome como solucionar este asunto da «denominación ocupacional». Porque buscar un xenérico non resulta apropiado, non vexo eu á poboación masculina reivindicando o asunto.

Pero como «a ocupación existe» (e seguirá existindo) igual podemos empezar por indagar no significado da(s) palabra(s): «ama» vs. «amo». E non deixa de ser curioso comprobar que a deas-igualdade xa vén de serie desde nosa intocable RAE. A comparación simplifícase cunha simple táboa.


Dona dun bordel Vs. Capataz

O de capataz non parece equiparable ao ser criada ou ao de criar aos seus peitos a algunha criatura ajera. <fc #800080>Case parece un mal menor o de ser dona dun bordel, polo menos hai unha tarifa e cóbrase por tempo e tipo de servizo</fc>.

Curioso tamén que o de ayo apareza sen a palabra «mestre» na columna do masculino porque ao ir á súa definición parece referirse a unha desas ocupacións incluídas no de «ama de casa»:

m. y f. Persoa encargada nas casas principais de custodiar nenos ou novos e de coidar da súa crianza e educación.

Xefe – Xefa


Ao fío do artigo anterior («ama» vs. «amo»), comentaba Manuel Calvillo o desinterese que observa nos seus cursos de formación polo tema do uso da linguaxe sexista:

En xeral vou observando ao longo dos anos, sen moitas diferenzas entre idades e formación, certa distancia e desapasionamiento #ante este tema da linguaxe sexista. Parece ser que non é unha bandeira pola que “loita” a maioría do alumnado. Aínda recoñecendo ese uso sexista da linguaxe, non lle dan a importancia que institucionalmente se pretende dar ao mesmo (tamén nos plans de formación deste tipo de cursos- persoalmente creo que moi mal enfocada). Os remedios que se dan en xeral venos (víveno) como algo artificial, pousado e mesmo molesto. Parecese que tratar de “impoñer” cambios na maneira natural de falar non esperta moita simpatía nin consegue o efecto desexado.

Non me gusta, pero enténdoo porque normalizar e normativizar son cousas diferentes. E, ademais a administración faio rematadamente mal. Se algo fai «ruído» articúlase unha lexislación exprés, con novas imposicións para a sufrida cidadanía, e acabouse o tema. E co tempo veñen as consecuencias, no mellor dos casos simple «xordeira» pero o máis habitual é mesmo o rexeitamento.

Non é “só” unha cuestión de palabras, senón de conceptos

Moito máis sorprendente é o esquecemento xeneralizado da cuestión dos erros gramaticais, como aquilo dos sufijos e a concordancia. Pregúntome se aínda se estuda no colexio porque se non me equivoco, dicir por exemplo «Juan é guap<fc #ff0000>a</fc>» segue sendo incorrecto.

Teño unha (moi boa) amiga que cando a coñecín dicía que era «avogado» e ao preguntarlle por que non «avogada» soltoume un discurso sobre o de que as profesións non teñen xénero e todas esas carracas tan machaconamente repetidas. Non entrei ao debate, só lle dixen que en parte estaba de acordo porque as profesións non teñen xénero pero as persoas si. O resto fíxoo o tempo porque a experiencia ensina moito a quen quere aprender e cos anos reconverteuse nunha auténtica activista.

Desde entón debatemos, indagado e mesmo compartido escenario en cursos e consultoría de igualdade… diferentes. Ela beneficiouse da miña experiencia e eu da súa aprendizaxe porque me deu a ocasión de vivir parte do seu proceso de-construción sobre as raíces do complexo de inferioridade profesional que se segue fomentando asociado ao xénero. Non é que se diga que o feminino é inferior, é que sempre se mostra o que pretende ser o estándar a igualar.

A infografía da gravata compartíaa en linkedin unha consultora que se dedica a xestionar o talento humano, pero polo menos supoño que quen a fixo pretendía acollerse ao ditoso masculino xenérico. Recupereina porque para pechar o día volvín tropezar coa palabra «xefe» pero esta vez nun contexto e cun uso dos que (me) provocan curtocircuíto: «Son <fc #ff0000>a xefe</fc> do Servzio de…»

Pero isto ocorre porque non son as palabras senón os conceptos que subxacen, algo que queda de novo moi claro cun par de capturas de pantalla da RAE.

La cuestión de género en la demoninación profesional no es un aspecto más sino un torpedo a la línea de flotación de cualquier intento por superar la tiranía de la normalidad. Yo voto por asumir un sano daltonismo para mantener las alertas mientras vamos avanzando.

ONU mulleres: "sobre nosotros"


En 2014 a "ONU Mujeres" publicou a guía estratéxica “Empoderamento político das mulleres: marco para unha acción estratéxica en América Latina e o Caribe (2014-2017)”. Descríbena así:

la guía ofrece un marco para la acción para avanzar hacia la democracia paritaria y el empoderamiento de las mujeres mediante la promoción de la democracia paritaria a través de medidas afirmativas; la integración de la perspectiva de género en políticas, acciones e instituciones; el fortalecimiento del liderazgo de las mujeres mediante la capacitación y la generación de redes de mujeres; la promoción de la igualdad sustantiva en los partidos políticos; y eliminación de la discriminación y estereotipos sexistas en todos los ámbitos.

Unha ollada ao índice, a algunhas páxinas ao azar e ás conclusións, e só cabe racionalizar a frustración por tanto malgasto. Resulta «didáctico» botar unha ollada ao seu apartado "un poco de historia" para ver cantas voltas pódese dar á roda e non avanzar.

Curioso tamén observar o masculino xenérico da linguaxe que aparece xa no menú principal da Web («Sobre nosotros» – «Socios»), sobre todo tendo en canta que esa foi unha cuestión defendida «con éxito» fai máis de cincuenta anos:

Entre 1947 e 1962, a Comisión centrouse en establecer normas e formular convencións internacionais que cambiasen as leis discriminatorias e aumentasen a sensibilización mundial sobre as cuestións da muller. Nas súas achegas á redacción da Declaración Universal de Dereitos Humanos, a Comisión defendeu con éxito a necesidade de suprimir as referencias a “os homes” como sinónimo da humanidade, e logrou incorporar unha linguaxe nova e máis inclusivo.

Máis do mesmo: demagóxica ambigüedade normativa e política.

Ocho resistencias al lenguaje igualitario


Excelente, y gráfica, exposición de Noemí Pastor publicada en Doce Miradas

Las recomendaciones para un lenguaje igualitario tienen ya cierta historia. Hace tiempo que empezaron a formularse. No me voy a remontar a lo primero que se publicó, sino a lo primero que yo leí sobre el asunto, que fue el Manual de estilo del lenguaje administrativo que en 1991 (¡1991!) publicó el antiguo Ministerio para las Administraciones Públicas de España.

El librito, muy recomendable y aplicable aún hoy en día, incluía a partir de su página 155 un capítulo titulado “Uso no sexista del lenguaje administrativo”, que, como os digo, fue la primera batería de recomendaciones de esta índole con la que me tropecé en mi vida.

Ha pasado mucho tiempo desde entonces. Han sido unos cuantos años en los que, entre otras cosas, me he dedicado a recopilar estas recomendaciones, a estudiarlas, a aplicarlas y a hacerlas aplicar. Comprenderéis, pues, que durante este tiempo he observado muchas reacciones, no todas amigables, y las he englobado en ocho apartados, según los cuales el lenguaje igualitario…

1.- No es importante

Es esta una reacción muy común, quizás la más común y extendida. Se formula así:

‹‹¿Es que no hay otra cosa más importante en la que fijarse que en esa pijada de los vascos y las vascas?›› Pues seguro que sí, seguro que hay cosas más importantes en el mundo, pero yo soy lingüista, para mí el lenguaje es importante, me da de comer y ha sido mi pasión desde siempre. Y como siempre he tenido cierta conciencia feminista, sería yo una lingüista de pacotilla y una feminista de pacotilla si no juntara ambos terrenos y no incorporara la igualdad al lenguaje y el lenguaje a la igualdad.

Para mí la lengua no es despreciable, no es insignificante. Además, si quiero trabajar por la igualdad, tendré que hacerlo también en mi terreno, también en mi casa, y mi terreno y mi casa están aquí, son estos, los artículos, los morfemas y la estilística, aunque a alguien le pueda parecer fútil e irrelevante. Aquí tengo que emplearme. No solo aquí, pero sobre todo aquí.

2.- Mezcla consideraciones lingüísticas con extralingüísticas

Tiene razón. Es así, las recomendaciones para un lenguaje igualitario mezclan lo lingüístico con lo extralingüístico porque no puede ser de otra manera, porque el lenguaje no está fuera del mundo, no está nunca separado del mundo, ni de la realidad a la que se refiere, ni del orden social ni de nuestras ideas, imágenes ni construcciones mentales. Todos esos órdenes interactúan continuamente.

El lenguaje organiza el mundo, lo jerarquiza, lo clasifica, lo refleja y lo recrea. Por tanto, si nuestro pensamiento es igualitario, nuestro lenguaje también debe serlo, si es que queremos que lo refleje fielmente.

Así que desde ahora aviso: en este artículo me estaré saliendo continuamente de lo estrictamente lingüístico, exactamente igual que otras y otros insignes lingüistas que citaré, empezando por Ignacio Bosque, de la Real Academia Española, en su conocidísimo artículo Sexismo lingüístico y visibilidad de la mujer.

Citaré una y otra vez este artículo de Bosque porque me ha ahorrado mucho el trabajo, ya que es un buen compendio de todas las resistencias, o casi todas, que mencionaré.

3.- Es artificial

El lenguaje igualitario es supuestamente forzado, está alejado del lenguaje común, no tiene aplicación posible en la lengua cotidiana. Así lo expresa Ignacio Bosque en su artículo:

Si se aplicaran las directrices propuestas en estas guías en sus términos más estrictos, no se podría hablar.

En efecto, el lenguaje igualitario no tiene mucho que ver con nuestra habla de todos los días, porque pertenece a un registro lingüístico especial.

¿Qué son los registros lingüísticos? Son variables contextuales y sociolingüísticas del lenguaje; así, existe un registro formal y otro informal, e incluso vulgar; existe el lenguaje administrativo-jurídico, existe el registro oratorio que utilizamos en discursos y conferencias…

Para entendernos, pensad sin más que no escribimos igual un mensaje de Whatsapp y un decreto, que no hablamos igual por teléfono con una amiga y frente a un auditorio. Para cada situación utilizamos diferentes registros lingüísticos. El lenguaje igualitario pertenece a los registros formales: al lenguaje administrativo-jurídico, porque la Administración es de todas y todos, y al oral propio de los discursos y conferencias, porque hay que tener en consideración a todo el auditorio.

Entonces, sí, de acuerdo, el lenguaje igualitario es artificial; el lenguaje en sí, todo lenguaje, como toda creación humana, es artificial.

4.- Es agramatical

Esta objeción, quizás la más socorrida, también está, por supuesto, en el artículo de Ignacio Bosque:

En los últimos años se han publicado en España numerosas guías de lenguaje no sexista. (…) contienen recomendaciones que contravienen no solo normas de la Real Academia Española y la Asociación de Academias, sino también de varias gramáticas normativas.(…) En ciertos casos, las propuestas de las guías de lenguaje no sexista conculcan aspectos gramaticales o léxicos firmemente asentados en nuestro sistema lingüístico.

Bien. Vamos a jugar un poco a las preguntas y las respuestas. Pregunta: ¿esta frase es gramaticalmente correcta?

A tu hermano le vi el otro día muy elegante.

Respuesta: es correcta, pero no siempre lo ha sido, porque hubo un tiempo en el que el leísmo era una incorrección gramatical. Pero ¿qué pasó? Que la supuesta incorrección se extendió tanto que la Academia acabó por admitir el leísmo cuando el objeto directo se refiere a una persona y es singular.

Con esto simplemente quiero decir que las incorrecciones no son inamovibles y que si un determinado uso del lenguaje, por mucho que contravenga normas o conculque la gramática, se extiende masivamente, la Academia se rendirá ante la evidencia y acabará por admitirlo.

5.- Suena mal

Estas objeciones las he oído yo con mis propias orejas: “Médica suena mal”. “No me gusta abogada: tiene demasiadas aes”. “Yo no soy arquitecta; soy arquitecto”.

Y no solo las he oído; también las he leído, nada más y nada menos que a don Valentín García Yebra, insigne traductor y traductólogo de quien he aprendido muchísimo. Por eso me duele tanto leerle clamar contra la voz “jueza”, de la siguiente manera:

No hay ningún motivo para añadir a juez la a feminizante. (…) Tal adición innecesaria rebaja y vulgariza una palabra tan noble.

Entonces, ¿una a reduce la categoría de una palabra? ¿No está aquí haciendo el señor García Yebra lo que el señor Bosque reprocha a los tratados de lenguaje igualitario; es decir, obtener una conclusión extralingüística de un hecho lingüístico? Sí. Eso es lo que está haciendo. Porque lo que rebaja no es el fonema, el sonido, la vocal a. Lo que rebaja es el femenino. Y por eso algunas abogadas, algunas médicas, prefieren ser médicos y abogados, porque ser médico es mejor que ser médica y ser abogado es mejor que ser abogada.

6.- Es confuso e impreciso

Se supone que tenemos que decir de una mujer que es “la técnico de Urbanismo”, y no “la técnica”, porque corremos el riesgo de confundir a la “persona que posee los conocimientos especiales de una ciencia o arte” con el “conjunto de procedimientos y recursos de que se sirve una ciencia o un arte”.

Podríamos utilizar el mismo argumento para recomendar no decir de un hombre que es basurero, porque corremos el riesgo de confundir a la “persona que tiene por oficio recoger basura” con el sitio en donde se arroja y amontona. Pero nadie ha formulado nunca esta última recomendación, porque nunca nadie ha confundido a un señor que recoge basura con el sitio a donde la transporta: el contexto es suficiente para marcar la diferencia. Exactamente lo mismo sucede con ‘técnica’.

Ignacio Bosque argumenta también en su artículo que “la niñez” no equivale a “los niños y las niñas” y que recomendar su uso en sustitución del masculino plurar supone “prescindir de los matices” y “anular (…) diferencias sintácticas o léxicas”.

De acuerdo otra vez con el señor Bosque, pero añado: utilizar “los niños” en lugar de “los niños y las niñas” también es confuso e impreciso, porque, como “los niños” puede referirse tanto a solo varones como a varones y mujeres, es ambiguo.

Al masculino genérico seguiremos dándole vueltas en los siguientes apartados.

7.- Es pesado

Estar todo el rato doblando, -os, -as, o repitiendo (los, las) es un engorro, una pesadez. Estoy de acuerdo: el lenguaje igualitario sería muy pesado si se limitara a eso. Pero no es así.

Quien pone estas objeciones no se ha molestado en leer entera una publicación de recomendaciones, porque si se la hubiera leído entera, habría llegado a la parte en la que se expresa que la lengua tiene recursos suficientes, inagotables diría yo, para evitar la pesadez. Habría descubierto que el lenguaje inclusivo no se limita al los/las.

En jerga lingüística, cuando algo resulta pesado, engorroso o costoso, se dice que es antieconómico. El término economía lingüística, acuñado por André Martinet, designa a uno de los principales mecanismos de la evolución de las lenguas. En el lenguaje, como en cualquier actividad humana, existe una tendencia natural a tratar de minimizar el esfuerzo, lo que se manifiesta en maneras de abreviar, acortar o simplificar la forma de transmitir una información.

Pero, como también añadía Martinet, a menudo se presentan disyuntivas a la economía; es decir, a veces hay que elegir entre la economía y otra cosa; por ejemplo, entre la economía y la comunicabilidad. Así, por ejemplo, si yo quiero dar importancia a la economía lingüística, diré bodymilk; pero si quiero que me entiendan, es decir, si quiero comunicar, quizás deba decir crema hidratante corporal.

Pondré otro ejemplo. Si lo que me importa es la economía, diré chicos, pero si me interesa más la precisión, quizás utilice chicas y chicos.

Cuando se quiere dejar algo muy claro, nos tomamos un tiempo para ello. Así, merece la pena nombrar a las mujeres, merece la pena decir que nos dirigimos a ellas, que pensamos en ellas cuando hablamos. Si es importante, se impone a la economía.

8.- Es innecesario

Esta es la objeción principal de la RAE: no necesitamos expresar el femenino porque el masculino ya nos incluye y, de hecho, muchas mujeres nos sentimos incluidas.

Una vez más la RAE tiene razón: nos sentimos incluidas. Yo misma me siento incluida cuando leo “los lingüistas” o “los traductores”. Pero no siempre lo estoy, porque los masculinos no siempre nos incluyen; en muchas ocasiones ni siquiera sabemos si nos incluyen o no; y lo que es peor: a veces creemos que estamos incluidas y no lo estamos.

Por ejemplo, a mí me enseñaron en la escuela que el lema de la Revolución Francesa era “Libertad, igualdad, fraternidad” y que fue entonces cuando se instauró el sufragio universal. Yo siempre me sentí incluida en esa “fraternidad” y en esa ”universalidad”, pero más tarde supe que el universo revolucionario no incluía a las mujeres, pues no pudieron ejercer su derecho al sufragio en Francia ¡hasta 1944!

También supe que la palabra “fraternidad” viene del latín “frater”, que significa ‘hermano’, pero ‘hermano varón’; es decir, “frater” no incluye a las hermanas. ‘Hermana’ en latín es ‘soror’. De ahí viene nuestra ‘sororidad’.

De este hecho lingüístico extraigo una consecuencia extralingüística: la sobrerrepresentación masculina y la infrarrepresentación femenina.

Los hombres, gracias al masculino plural, están sobrerrepresentados; siempre están nombrados, figuran en todas partes, en todos los ámbitos, lo hacen todo. Son capaces de hacerlo todo. Se ven y se sienten capaces de hacerlo todo.

A nosotras, en cambio, el masculino plural presuntamente genérico no nos representa del todo; nos infrarrepresenta; no figuramos, no aparecemos, no estamos y, en consecuencia, no nos vemos, no nos imaginamos a nosostras mismas en muchos ámbitos. Deducimos, pues, que esos ámbitos no nos corresponden, no son nuestro sitio, no debemos estar ahí.

Expuestas ya mis ocho resistencias, para terminar, solo me queda expresar un agradecimiento especial a todas las personas que, con mejor o peor intención, durante todos estos años me han repetido frases como estas:

Menuda memez, no habrá cosas más importantes de las que ocuparse, la mayor chorrada, así no se puede hablar, una tontada, una ridiculez, no es asunto de lingüistas serios, comete excesos, semejante payasada, contiene errores de bulto, atenta contra el sistema mismo de la lengua, yo así no hablaré en mi vida, busca la confrontación, es fruto de una neurosis obsesiva…

Sin su inestimable ayuda, este artículo no habría sido posible. Gracias, pues, de corazón.

palabras_conceptos_e_sesgos.1578305296.txt.gz · Última modificación: 2023/05/12 13:01 (editor externo)