1776, Estados Unidos

El estado de New Yersey aprueba una ley por la que se reconoce accidentalmente el derecho de las mujeres a votar, al mencionar la palabra «personas» en lugar de «hombres».

Se corrigió en ¡1807!

Hace años una amiga me enseño escandalizada un artículo titulado La osadía de la ignorancia, escrito por el representante de la «T» en nuestra real academia, en el que se jactaba públicamente de la respuesta de la RAE a la consulta que hizo una comisión del parlamento andaluz sobre la revisión del lenguaje en los documentos oficiales. Internet permite rescatar la parte del artículo que viene a cuento:

… la RAE respondió puntualizando que tales piruetas lingüísticas son innecesarias; y que, pese al deseo de ciertos colectivos de presentar la lengua como rehén histórico del machismo social, el uso genérico del masculino gramatical tiene que ver con el criterio básico de cualquier lengua: economía y simplificación. O sea, obtener la máxima comunicación con el menor esfuerzo posible, no diciendo con cuatro palabras lo que puede resumirse en dos. Ésa es la razón de que, en los sustantivos que designan seres animados, el uso masculino designe también a todos los individuos de la especie, sin distinción de sexos. Si decimos los hombres prehistóricos se vestían con pieles de animales o en mi barrio hay muchos gatos, de las referencias no quedan excluidas, obviamente, ni las mujeres prehistóricas ni las gatas.

Sin entrar en la ausencia de criterio o los insultos que adornaban el artículo, convendría preguntarse si lo que necesita revisión no es la falta de rigor científico de la «real» academia. El ejemplo de New Yersey no es, ni mucho menos, el único, pero su trascendencia legal lo eleva a la categoría de espléndido.

Por cierto, me pregunto si los once años que les llevó corregir el «error» serían de debate público, de puro procedimiento o simplemente el tiempo necesario para construir el argumentario formal con que disfrazar la vergüenza de tal pueril error, que obligaba a restablecer derechos básicos a la mitad de la población.

<fc #800080>O tal vez fue el tiempo que les llevó comprender que, conquistados los derechos, incluso podrían querer ejercerlos. ¡Que osadía!</fc>

Podería parecer que co termo «micromachismos» situámonos no perfeccionismo de salón. É dicir, asuntos «non tan graves» que xa iremos resolvendo polo camiño. Vaia, que non nos poñamos « puntillosas» porque en «o importante» <fc #ff0000>xa nos deron</fc> temos os mesmos dereitos.

Algo así lle dicían a Olympe de Gouges cando comprendeu que o da igualdade, que se dicía na Revolución Francesa, non ía chegar nunca e ao reclamar os dereitos da cidadá terminou guillotinada polos mesmos «compañeiros» cos que loitara en primeira liña para eliminar á aristocracia e as súas xerarquías.

Pero volvendo ao presente, resulta que o dos micromachismos non son pequenas cousas que «se irán solucionando» senón indicadores do iceberg que impide que nada cambie. E sinalaban en eldiario.es unha mostra moi interesante

“Ama de casa”, unha ocupación só de mulleres para o Ministerio de Educación

Por suposto desde o Ministerio xa argumentaron a torpe desculpa de quenda, pero presinto que o interesante do debate quedará, unha vez máis baixo, a alfombra.

En primeiro lugar, volve quedar claro que o de traballo-ocupación-profesión-emprego son cousas moi diferentes, como ben puido comprobar o señor Rajoy cando decidiu que contratar a quen «atendese e coidase» do seu pai saía moi caro á “economía familiar”. É dicir, <fc #9400d3>non é unha ocupación senón «un traballo» que realizan miles (millóns) de mulleres e polo que non perciben ningún salario</fc>.

En segundo lugar, pregúntome como solucionar este asunto da «denominación ocupacional». Porque buscar un xenérico non resulta apropiado, non vexo eu á poboación masculina reivindicando o asunto.

Pero como «a ocupación existe» (e seguirá existindo) igual podemos empezar por indagar no significado da(s) palabra(s): «ama» vs. «amo». E non deixa de ser curioso comprobar que a deas-igualdade xa vén de serie desde nosa intocable RAE. A comparación simplifícase cunha simple táboa.

Dona dun bordel Vs. Capataz

O de capataz non parece equiparable ao ser criada ou ao de criar aos seus peitos a algunha criatura ajera. <fc #800080>Case parece un mal menor o de ser dona dun bordel, polo menos hai unha tarifa e cóbrase por tempo e tipo de servizo</fc>.

Curioso tamén que o de ayo apareza sen a palabra «mestre» na columna do masculino porque ao ir á súa definición parece referirse a unha desas ocupacións incluídas no de «ama de casa»:

m. y f. Persoa encargada nas casas principais de custodiar nenos ou novos e de coidar da súa crianza e educación.

Ao fío do artigo anterior («ama» vs. «amo»), comentaba Manuel Calvillo o desinterese que observa nos seus cursos de formación polo tema do uso da linguaxe sexista:

En xeral vou observando ao longo dos anos, sen moitas diferenzas entre idades e formación, certa distancia e desapasionamiento #ante este tema da linguaxe sexista. Parece ser que non é unha bandeira pola que “loita” a maioría do alumnado. Aínda recoñecendo ese uso sexista da linguaxe, non lle dan a importancia que institucionalmente se pretende dar ao mesmo (tamén nos plans de formación deste tipo de cursos- persoalmente creo que moi mal enfocada). Os remedios que se dan en xeral venos (víveno) como algo artificial, pousado e mesmo molesto. Parecese que tratar de “impoñer” cambios na maneira natural de falar non esperta moita simpatía nin consegue o efecto desexado.

Non me gusta, pero enténdoo porque normalizar e normativizar son cousas diferentes. E, ademais a administración faio rematadamente mal. Se algo fai «ruído» articúlase unha lexislación exprés, con novas imposicións para a sufrida cidadanía, e acabouse o tema. E co tempo veñen as consecuencias, no mellor dos casos simple «xordeira» pero o máis habitual é mesmo o rexeitamento.

Non é “só” unha cuestión de palabras, senón de conceptos

Moito máis sorprendente é o esquecemento xeneralizado da cuestión dos erros gramaticais, como aquilo dos sufijos e a concordancia. Pregúntome se aínda se estuda no colexio porque se non me equivoco, dicir por exemplo «Juan é guap<fc #ff0000>a</fc>» segue sendo incorrecto.

Teño unha (moi boa) amiga que cando a coñecín dicía que era «avogado» e ao preguntarlle por que non «avogada» soltoume un discurso sobre o de que as profesións non teñen xénero e todas esas carracas tan machaconamente repetidas. Non entrei ao debate, só lle dixen que en parte estaba de acordo porque as profesións non teñen xénero pero as persoas si. O resto fíxoo o tempo porque a experiencia ensina moito a quen quere aprender e cos anos reconverteuse nunha auténtica activista.

Desde entón debatemos, indagado e mesmo compartido escenario en cursos e consultoría de igualdade… diferentes. Ela beneficiouse da miña experiencia e eu da súa aprendizaxe porque me deu a ocasión de vivir parte do seu proceso de-construción sobre as raíces do complexo de inferioridade profesional que se segue fomentando asociado ao xénero. Non é que se diga que o feminino é inferior, é que sempre se mostra o que pretende ser o estándar a igualar.

A infografía da gravata compartíaa en linkedin unha consultora que se dedica a xestionar o talento humano, pero polo menos supoño que quen a fixo pretendía acollerse ao ditoso masculino xenérico. Recupereina porque para pechar o día volvín tropezar coa palabra «xefe» pero esta vez nun contexto e cun uso dos que (me) provocan curtocircuíto: «Son <fc #ff0000>a xefe</fc> do Servzio de…»

Pero isto ocorre porque non son as palabras senón os conceptos que subxacen, algo que queda de novo moi claro cun par de capturas de pantalla da RAE.

La cuestión de género en la demoninación profesional no es un aspecto más sino un torpedo a la línea de flotación de cualquier intento por superar la tiranía de la normalidad. Yo voto por asumir un sano daltonismo para mantener las alertas mientras vamos avanzando.

En 2014 a "ONU Mujeres" publicou a guía estratéxica “Empoderamento político das mulleres: marco para unha acción estratéxica en América Latina e o Caribe (2014-2017)”. Descríbena así:

Unha ollada ao índice, a algunhas páxinas ao azar e ás conclusións, e só cabe racionalizar a frustración por tanto malgasto. Resulta «didáctico» botar unha ollada ao seu apartado "un poco de historia" para ver cantas voltas pódese dar á roda e non avanzar.

Curioso tamén observar o masculino xenérico da linguaxe que aparece xa no menú principal da Web («Sobre nosotros» – «Socios»), sobre todo tendo en canta que esa foi unha cuestión defendida «con éxito» fai máis de cincuenta anos:

Máis do mesmo: demagóxica ambigüedade normativa e política.

Excelente, e gráfica, exposición de Noemí Pastor publicada en Doce Miradas

As recomendacións para unha linguaxe igualitaria teñen xa certa historia. Hai tempo que empezaron a formularse. Non me vou a remontar ao primeiro que se publicou, senón ao primeiro que eu lin sobre o asunto, que foi o Manual de estilo da linguaxe administrativa que en 1991 (¡1991!) publicou o antiuo Ministerio para as Administracións Públicas de España.

O libriño, moi recomendable e aplicable aínda hoxe en día, incluía a partir da súa páxina 155 un capítulo titulado “Uso non sexista da linguaxe administrativa”, que, como vos digo, foi a primeira batería de recomendacións desta índole coa que me tropecei na miña vida.

Pasou moito tempo desde entón. Foron uns cuantos anos nos que, entre outras cousas, dediqueime a recompilar estas recomendacións, a estudalas, a aplicalas e a facelas aplicar. Comprenderedes, pois, que durante este tempo observei moitas reaccións, non todas amigables, e englobeinas en oito apartados, segundo os cales a linguaxe igualitaria…

1.- Non é importante

É esta unha reacción moi común, quizais a máis común e estendida. Formúlase así:

‹‹É que non hai outra cousa máis importante na que fixarse que nesa pijada dos vascos e as vascas?›› Pois seguro que si, seguro que hai cousas máis importantes no mundo, pero eu son lingüista, para min a linguaxe é importante, dáme para comer e foi a miña paixón desde sempre. E como sempre tiven certa conciencia feminista, sería eu unha lingüista de pacotilla e unha feminista de pacotilla se non xuntase ambos os terreos e non incorporase a igualdade á linguaxe e a linguaxe á igualdade.

Para min a lingua non é despreciable, non é insignificante. Ademais, se quero traballar pola igualdade, terei que facelo tamén no meu terreo, tamén na miña casa, e o meu terreo e a miña casa están aquí, son estes, os artigos, os morfemas e a estilística, aínda que a alguén lle poida parecer fútil e irrelevante. Aquí teño que empregarme. Non só aquí, pero sobre todo aquí.

2.- Mestura consideracións lingüísticas con extralingüísticas

Ten razón. É así, as recomendacións para unha linguaxe igualitaria mesturan o lingüístico co extralingüístico porque non pode ser doutra maneira, porque a linguaxe non está fóra do mundo, non está nunca separado do mundo, nin da realidade á que se refire, nin da orde social nin das nosas ideas, imaxes nin construcións mentais. Todas esas ordes interactúan continuamente.

A linguaxe organiza o mundo, o xerarquiza, clasifícao, reflícteo e recréao. Por tanto, se o noso pensamento é igualitario, a nosa linguaxe tamén debe selo, se é que queremos que o reflicta fielmente.

Así que desde agora aviso: neste artigo estareime a saír continuamente do estritamente lingüístico, exactamente igual que outras e outros insignes lingüistas que citarei, empezando por Ignacio Bosque, da Real Academia Española, no seu conocidísimo artigo "Sexismo lingüístico y visibilidad de la mujer".

Citarei unha e outra vez este artigo de Bosque porque me aforrou moito o traballo, xa que é un bo compendio de todas as resistencias, ou case todas, que mencionarei.

3.- É artificial

A linguaxe igualitaria é supostamente forzado, está afastado da linguaxe común, non ten aplicación posible na lingua cotiá. Así o expresa Ignacio Bosque no seu artigo:

< blockquote>Se se aplicasen as directrices propostas nestas guías nos seus termos máis estritos, non se podería falar.blockquote>

En efecto, a linguaxe igualitaria non ten moito que ver coa nosa fala de todos os días, porque pertence a un rexistro lingüístico especial.

Que son os rexistros lingüísticos? Son variables contextuales e sociolingüísticas da linguaxe; así, existe un rexistro formal e outro informal, e mesmo vulgar; existe a linguaxe administrativa-xurídica, existe o rexistro oratorio que utilizamos en discursos e conferencias…

Para entendernos, pensade sen máis que non escribimos igual unha mensaxe de Whatsapp e un decreto, que non falamos igual por teléfono cunha amiga e fronte a un auditorio. Para cada situación utilizamos diferentes rexistros lingüísticos. A linguaxe igualitaria pertence aos rexistros formais: á linguaxe administrativa-xurídica, porque a Administración é de todas e todos, e ao oral propio dos discursos e conferencias, porque hai que ter en consideración a todo o auditorio.

Entón, si, de acordo, a linguaxe igualitaria é artificial; a linguaxe en si, todo linguaxe, como toda creación humana, é artificial.

4.- É agramatical

Esta obxección, quizais a máis socorrida, tamén está, por suposto, no artigo de Ignacio Bosque:

Nos últimos anos publicáronse en España numerosas guías de linguaxe non sexista. (…) conteñen recomendacións que contraveñen non só normas da Real Academia Española e a Asociación de Academias, senón tamén de varias gramáticas normativas.(…) En certos casos, as propostas das guías de linguaxe non sexista conculcan aspectos gramaticais ou léxicos firmemente asentados no noso sistema lingüístico.

Ben. Imos xogar un pouco ás preguntas e as respostas. Pregunta: esta frase é gramaticalmente correcta?

Ao teu irmán vinlle o outro día moi elegante.

Resposta: é correcta, pero non sempre o foi, porque houbo un tempo no que o leísmo era unha incorrección gramatical. Pero que pasou? Que a suposta incorrección estendeuse tanto que a Academia acabou por admitir o leísmo cando o obxecto directo refírese a unha persoa e é singular.

Con isto simplemente quero dicir que as incorrecciones non son inamovibles e que se un determinado uso da linguaxe, por moito que contraveña normas ou conculque a gramática, esténdese masivamente, a Academia renderase ante a evidencia e acabará por admitilo.

5.- Soa mal

Estas obxeccións oínas eu coas miñas propias orellas: “Médica soa mal”. “Non me gusta avogada: ten demasiadas aes”. “Eu non son arquitecta; son arquitecto”.

E non só oínas; tamén as lin, nin máis nin menos que a don Valentín García Yebra, insigne tradutor e traductólogo de quen aprendín moitísimo. Por iso dóeme tanto lerlle clamar contra a voz “xuíza”, da seguinte maneira:

Non hai ningún motivo para engadir a xuíz a a feminizante. (…) Tal adición innecesaria rebaixa e vulgariza unha palabra tan nobre.

Entón, unha a reduce a categoría dunha palabra? Non está aquí facendo o señor García Yebra o que o señor Bosque reprocha aos tratados de linguaxe igualitaria; é dicir, obter unha conclusión extralingüística dun feito lingüístico? Si. Iso é o que está a facer. Porque o que rebaixa non é o fonema, o son, a vogal a. O que rebaixa é o feminino. E por iso algunhas avogadas, algunhas médicas, prefiren ser médicos e avogados, porque ser médico é mellor que ser médica e ser avogado é mellor que ser avogada.

6.- É confuso e impreciso

Suponse que temos que dicir dunha muller que é “a técnico de Urbanismo”, e non “a técnica”, porque corremos o risco de confundir á “persoa que posúe os coñecementos especiais dunha ciencia ou arte” co “conxunto de procedementos e recursos de que se serve unha ciencia ou unha arte”.

Poderiamos utilizar o mesmo argumento para recomendar non dicir dun home que é vertedoiro, porque corremos o risco de confundir á “persoa que ten por oficio recoller lixo” co sitio onde se arroxa e amontoa. Pero ninguén formulou nunca esta última recomendación, porque nunca ninguén confundiu a un señor que recolle lixo co sitio onde transpórtaa: o contexto é suficiente para marcar a diferenza. Exactamente o mesmo sucede con ‘técnica’.

Ignacio Bosque argumenta tamén no seu artigo que “a nenez” non equivale a “os nenos e as nenas” e que recomendar o seu uso en substitución do masculino plurar supón “prescindir dos matices” e “anular (…) diferenzas sintácticas ou léxicas”.

De acordo outra vez co señor Bosque, pero engado: utilizar “os nenos” en lugar de “os nenos e as nenas” tamén é confuso e impreciso, porque, como “os nenos” pode referirse tanto a só homes como a homes e mulleres, é ambiguo.

Ao masculino xenérico seguiremos dándolle voltas nos seguintes apartados.

7.- É pesado

Estar todo o intre dobrando, -vos, - as, ou repetindo (os, as) é unha molestia, unha pesadez. Estou de acordo: a linguaxe igualitaria sería moi pesado se se limitase a iso. Pero non é así.

Quen pon estas obxeccións non se molestou en ler decata unha publicación de recomendacións, porque se lla leu enteira, chegaría á parte na que se expresa que a lingua ten recursos suficientes, inesgotables diría eu, para evitar a pesadez. Descubriría que a linguaxe inclusiva non se limita ao os/as.

En xerga lingüística, cando algo resulta pesado, engorroso ou custoso, dise que é antieconómico. O termo economía lingüística, acuñado por André Martinet, designa a un dos principais mecanismos da evolución das linguas. Na linguaxe, como en calquera actividade humana, existe unha tendencia natural a tratar de minimizar o esforzo, o que se manifesta en maneiras de abreviar, acurtar ou simplificar a forma de transmitir unha información.

Pero, como tamén engadía Martinet, a miúdo preséntanse disxuntivas á economía; é dicir, ás veces hai que elixir entre a economía e outra cousa; por exemplo, entre a economía e a comunicabilidad. Así, por exemplo, se eu quero dar importancia á economía lingüística, direi bodymilk; pero se quero que me entendan, é dicir, se quero comunicar, quizais deba dicir crema hidratante corporal.

Poñerei outro exemplo. Se o que me importa é a economía, direi mozos, pero se me interesa máis a precisión, quizais utilice mozas e mozos.

Cando se quere deixar algo moi claro, tomámonos un tempo para iso. Así, merece a pena nomear ás mulleres, merece a pena dicir que nos diriximos a elas, que pensamos nelas cando falamos. Se é importante, imponse á economía.

8.- É innecesario

Esta é a obxección principal da RAE: non necesitamos expresar o feminino porque o masculino xa nos inclúe e, de feito, moitas mulleres sentimos incluídas.

Unha vez máis a RAE ten razón: sentimos incluídas. Eu mesma síntome incluída cando leo “os lingüistas” ou “os tradutores”. Pero non sempre o estou, porque os masculinos non sempre nos inclúen; en moitas ocasións nin sequera sabemos se nos inclúen ou non; e o que é peor: ás veces cremos que estamos incluídas e non o estamos.

Por exemplo, a min ensináronme na escola que o lema da Revolución Francesa era “Liberdade, igualdade, fraternidade” e que foi entón cando se instaurou o sufraxio universal. Eu sempre sentín incluída nesa “fraternidade” e nesa ”universalidade”, pero máis tarde souben que o universo revolucionario non incluía ás mulleres, pois non puideron exercer o seu dereito ao sufraxio en Francia ata 1944!

Tamén souben que a palabra “fraternidade” vén do latín “ frater”, que significa ‘irmán’, pero ‘irmán home’; é dicir, “ frater” non inclúe ás irmás. ‘Irmá’ en latín é ‘ soror’. De aí vén a nosa ‘ sororidad’.

Deste feito lingüístico extraio unha consecuencia extralingüística: a sobrerrepresentación masculina e a infrarrepresentación feminina.

Os homes, grazas ao masculino plural, están sobrerrepresentados; sempre están nomeados, figuran en todas partes, en todos os ámbitos, fano todo. Son capaces de facelo todo. ven e senten capaces de facelo todo.

A nós, en cambio, o masculino plural presuntamente xenérico non nos representa do todo; nos infrarrepresenta; non figuramos, non aparecemos, non estamos e, en consecuencia, non nos vemos, non nos imaxinamos a nosostras mesmas en moitos ámbitos. Deducimos, pois, que eses ámbitos non nos corresponden, non son o noso sitio, non debemos estar aí.

Expostas xa as miñas oito resistencias, para terminar, só quédame expresar un agradecemento especial a todas as persoas que, con mellor ou peor intención, durante todos estes anos repetíronme frases como estas:

Miúda memez, non haberá cousas máis importantes das que ocuparse, a maior parvada, así non se pode falar, unha tontada, unha ridiculez, non é asunto de lingüistas serios, comete excesos, semellante payasada, contén erros de vulto, atenta contra o sistema mesmo da lingua, eu así non falarei na miña vida, busca a confrontación, é froito dunha neurose obsesiva…

Sen a súa inestimable axuda, este artigo non sería posible. Grazas, pois, de corazón.